عدل الهي و مسايل مربوط به آن در ميراث تفسيري مدرسه اماميه بغداد

در طول سال‌هاي رشد و بالندگي علوم اسلامي، كلام و تفسير هم همچون ديگر علوم اسلامي در مدارس مختلفي رشد يافته و كامل شده‌اند. از اين ميان مدرسه بغداد به ويژه در قرن چهارم و پنجم هجري به جهت حضور عالماني چون شيخ مفيد و شاگردانش شكوه خاصي دارد. در هم تنيدگي مذاهب اعتقادي مانند معتزله و اهل حديث در آن روزگار بغداد، عليرغم تعاملات يا درگيري‌هاي اجتماعي، تاثيرات بسزايي بر مدرسه كلامي و تفسيري اماميه داشته است. يكي از مسايل كلامي و تفسيري عدل الهي، و از مسايل مربوط به آن جبر و اختيار است، كه اماميه با معتزله و اهل حديث ديدگاه كاملاً متفاوتي دارد. اين تفاوت بر موضوعات جزيي‌تر مانند استناد افعال انسان به خود و اراده خدا و معاصي انسان تاثير مستقيم داشته است، به گونه‌اي كه اماميه قايل به اختيار انسان در راستاي اراده و مشيت الهي شدند، و معتزله قايل به اختيار كامل انسان و نفي اراده الهي در افعال انسان گرديدند، و اهل حديث نيز قايل به جبر هستند. اين دو ديدگاه منجر به حصر قدرت الهي و يا بالعكس فاعل نبودن انسان در معاصي مي‌شود. تاثير مواجهه اماميه با اين دو گروه به ويژه اهل حديث، افزون بر آثار كلامي در آثار تفسيري اين مدرسه، ذيل برخي از آيات بسيار مشهود است، به طوري كه ناظر به ديدگاه جبريه، اقدام به پاسخ به شبهات كرده‌اند.