تحليل روش دايره هندي در تعيين جهت قبله مساجد (نمونه‌موردي: مسجد جامع اصفهان)

Analyzing the method of Hindi Circle for Determining the Direction of mosques’ Qibla (Case Study: Isfahan Jame mosque)

كعبه به‌عنوان قبله نزد مسلمانان از اهمیت والایی برخوردار است. دانشمندان بسیاری در عرصه‌های ریاضیات، نجوم و جغرافیا سعی كردند تا روش‌ها و شیوه‌هایی دقیق را برای تعیین جهت قبله در سراسر قلمرو اسلامی پیدا كنند. یكی از روش‌هایی كه برای تعیین جهت قبله در مساجد از آن استفاده می‌شود، دایره هندی است. گرچه تاریخچه ابداع این روش مبهم است ولی با مطالعات صورت‌گرفته می‌توان ریشه دایره هندی را در دایره جهت‌یابی معابد هندو جستجو كرد. در این تحقیق برای معرفی دایره هندی و اهمیت آن، از بعضی كتب خطی و تاریخی بهره‌گیری شده است. برای تعیین زاویه انحراف قبله با دایره هندی، به طول و عرض جغرافیایی كعبه و نقطه موردنظر نیاز است. مختصات كعبه و شهرهای اسلامی در كتبی موسوم به زیج ذكر شده است. ترسیم دایره هندی مبتنی‌بر حركت خورشید و نتایج حاصل از زیج‌هاست. در زیج‌هایی كه در دوره‌های مختلف گردآوری شده‌اند، ممكن است كه مختصات شهرها یكسان بیان نشده باشد؛ این تفاوت‌ها بر زاویه انحراف قبله مساجد تأثیرگذار بوده است. در این زمینه، زاویه انحراف قبله مسجد جامع اصفهان كه طبق كتاب خطی حسین ابن عبدالصمد حارثی بر اساس دایره هندی مشخص شده، موردبررسی قرار گرفته است. مطابق اندازه‌گیری‌ها، راستای شكل‌گیری این مسجد با زاویه انحراف قبله آن حدود 12 درجه اختلاف دارد. در نهایت، چنین به‌ دست آمد كه اختلاف نه از روش دایره هندی بلكه از مختصات استخراج‌شده از زیج‌های قدیمی نشأت گرفته است. لازم است بیان شود، اگر از روش دایره هندی در مواقع خاصی از سال استفاده شود، نتایج حاصل از دقت بالاتری برخوردار است. 

Kaaba known as Qibla and the focus point of Muslim people is of paramount importance. Many scientists in the field of mathematics, astronomy and geography throughout the Islamic world tried to find the exact methods and procedures to determine the direction of Qibla. One of these methods is Hindi Circle used to determine Qibla of mosques. Most often the scientists, scholars and astronomers gathered at the time of a mosque construction and determined the mosque orientation by means of drawing Hindi circle. Hindi Circle is based on the sun movement and the resulted data of the horoscope. To better determination of the issue and sufficient knowledge of Hindi Circle method, Isfahan Jame mosque among Iranian-Islamic mosques have been chosen to be studied. Following investigations on the deviation angle of Qibla in these mosques, it has been found that the orientation of the mentioned mosques does not comply with the real direction of Qibla and there is a deviation angle. The question here is that how this deviation is made in spite of the progresses Muslims made in determining Qibla. Did the methods of determining Qibla direction such as Hindi circle have low accuracy? In order to answer this question Hindi circle method was analyzed based on the coordinates and new and old data. Concerning the studies of some horoscopes and manuscripts, it was concluded that the coordinates and data are not the same in different periods and this is the main reason of deviation from the actual direction of Qibla. In addition more accurate results can be obtained if the Hindi Circle method is used at certain times of the year.