مطالعه تطبيقي فرم نقشمايه هاي چهار محراب دوره ايلخاني در استان اصفهان (اولجايتو، مقبره پيربكران، مسجدجامع اشترجان، مسجدجامع هفتشويه)

A Comparative Study of Motifs in Four Ilkhanid Mihrabs in Isfahan Province (Pirbakran Mausoleum, Oshtorjan Mosque, Haftshuyeh Mosque and Oljaito)

نقش‌مايه‌هاي گچ‌بري‌شده محراب‌هاي دوره ايلخاني، شاهكاري در طراحي و اجرا هستند. در اين پژوهش، در راستاي رسيدن به هدف، با روش توصيفي- تطبيقي، چهار محراب در دوره ايلخاني كه عبارت‌اند از: محراب اولجايتو، محراب مقبره پيربكران، محراب مسجدجامع اشترجان و محراب مسجدجامع هفتشويه، از لحاظ نقش‌مايه‌هاي گياهي و هندسي، نسبت‌ها، ساختار و روابط هندسي توصيف و مقايسه و نقش‌مايه‌هاي گچ‌بري دوره ايلخاني شناسايي شده‌اند. پژوهش حاضر درپي پاسخ‌گويي به اين سوال‌ها است: انواع نقش‌مايه‌هاي به‌كاررفته در اين محراب‌ها كدامند، ارزش‌هاي بصري و زيبايي‌شناختي محراب‌ها و نقش‌مايه‌هاي آنها چيست، كدام نقش‌مايه در اين محراب‌ها بيشتر به‌كارگرفته شده است و چه شباهت‌ها و تفاوت‌هايي بين نقش‌مايه‌هاي اين چهار محراب وجود دارد؟ اكثر بررسي‌هاي صورت‌گرفته تنها به توصيف كلي اين آثار و تاريخ اجرا و يا محدوده تاريخي آنها پرداخته و به نقش‌مايه‌هاي تزييني، نسبت‌هاي طلايي و ساختار و روابط هندسي در به‌كارگيري آنها توجه نكرده‌اند. بررسي تطبيقي، وجوه افتراق و اشتراك نقش‌مايه‌هاي به‌كاررفته شده در اين دوره را آشكار مي‌كند و ويژگي‌هاي نقش‌مايه‌ها را نشان مي‌دهد. به‌طور خلاصه، نتايج حاصل از اين پژوهش بيانگر آن است كه هم فرم كلي محراب و هم اكثر نقش‌مايه‌ها در چهار محراب داراي ساختار و روابط هندسي ويژه و بر پايه نسبت‌هاي طلايي طراحي شده‌اند. نقش‌مايه‌هاي گچ‌بري‌شده محراب‌هاي مذكور با ضخامت و برجستگي زياد و پيچيده‌ اجرا شده‌اند با اين تفاوت كه نقش‌مايه‌هاي محراب اولجايتو داراي برجستگي كمتر و ظرافت بيشتر است. در اين محراب‌ها از انواع اسليمي‌ها مانند خرطومي، دهانه اژدري، اسليمي‌هاي قاب‌بند و گردش‌هاي حلزوني بسيار استفاده شده است. تكرار و تقارن باعث ايجاد ريتم، حركت و هماهنگي نقش‌مايه‌ها گرديده است. با كنارهم قراردادن نقش‌مايه‌هاي محراب‌هاي مذكور به‌خوبي روند تحول و تكامل تدريجي آنها از يك طرح ساده اوليه به طرح‌هاي پيچيده‌تر نشان داده مي‌شود.

Molded motifs in Ilkhanid mihrabs are masterpieces of design and implementation. The aim of this study is to describe, analyze and compare the Oljaitu mihrab, Pirbakran mausoleum mihrab, Oshtorjan mosque mihrab and Haftshouyeh mosque mihrab in terms of plants and geometric motifs, proportions, structure and geometric relationships in a descriptive-analytic manner. Identification and comparison of the four aforementioned mihrabs have not been studied so far. This work tries to answer the following questions: 1)What are the types of motifs used in these mihrabs ?2)What are the visual and aesthetic values of motifs in these mihrabs ?3)Which motifs were used mostly on these mihrabs? 4)What are the similarities and differences between the motifs of the four aforementioned mihrabs? In most of studies in the literature, general description of the mihrabs and date of construction have been considered but the decorative motifs, golden ratios, structure and geometric relationships have not been investigated. This comparative study reveals similarities and differences of the motifs and their features used in this course. The results of this study indicate that the general form of the mihrabs as well as most of their motifs have special structure and geometric relationships and are designed based on the golden ratio. The molded motifs of the mentioned mihrabs have been implemented with thickness and intricacy, with the exception of Oljaito mihrab in which the motifs are less prominent and more elegant. Various kinds of arabesque have been also used in this era. Repetition and symmetry creates rhythm, movement and coordination in the motifs. Considering the mihrab motifs together, we can find out the development and evolution from a simple basic pattern to the more complex designs.