مطالعۀ تطبيقي بازار تجاري و بازار اجتماعي با نگاهي معطوف به بازارهاي تاريخي دزفول و شوشتر به‌عنوان بازار تجاري

A Comparative Study of Social and Retail Bazaars: Investigating the Historical Bazaars of Dezful and Shushtar as Retail Bazaars

نظري غالب در مطالعات شهري ايران وجود دارد كه بازار را به عنوان ستون فقراتِ ساختار فضايي و اجتماعي شهرهاي تاريخي توصيف مي كند. در اين نگاه، روايتي يگانه و جهان شمول از بازار ارائه مي شود كه خوانش تكثر بازارهاي ايراني را به محاق برده است؛ اما اين مقاله تلاش مي كند تا تنوع ساختاري و اجتماعي بازار را نشان دهد. اين مطالعه از يك سو به مدد شيوۀ اسپيس سينتكس، به تحليل توپولوژيك ساختار دزفول و شوشتر پرداخته، و از سوي ديگر به بستر اجتماعي اقتصادي اين شهرها توجه كرده است. مقالۀ حاضر نشان مي دهد كه شهرهاي ايران پيش از دوران مدرن، حداقل به دو گونه تقسيم مي شدند: گروه اول شهرهايي با اقتصاد غير بازرگاني هستند كه در آن ها بازار ماهيتي عموماً خرده فروشي داشته و فضاهاي مهم فرهنگي اجتماعي را در ميان خود ندارد. اين گونه بازارهاي تجاري محض، ستون فقرات ساختار شهر و قلب فعاليت هاي اجتماعي شهر نبوده اند. دومين گونه ، شهرهايي هستند كه اقتصاد آن ها به طور عمده، بر تجارت استوار بوده است. در اين شهرها، بازار نه تنها ستون فقرات ساختار شهر و مركز فعاليت هاي اقتصادي بوده، بلكه خاستگاه بازخوردهاي اجتماعي بوده است. در اينجا، از اين گونه بازار به عنوان بازارهاي تجاري اجتماعي يا به اختصار، بازار اجتماعي ياد شده است. اين همان بازاري است كه از آن به عنوان نمونۀ اعلاي بازار ايراني ياد مي شود. اين مقاله با تأكيد بر تفاوت بازارهاي مختلف، توصيف يگانه از بازار ايراني را به چالش مي كشد. هدف نهايي مقالۀ حاضر، مطلقاً ارائۀ گونه شناسي براي بازار نيست، بلكه توجه به تكثر موجود در شهر ايراني است كه خوانش هاي ذات گرايانۀ مدرن آن را ناديده گرفته است.

There is an established idea in Iranian urban studies that puts the bazaar as the spine of the social and spatial structure of historical towns. This essentialist universal reading has eclipsed the diversity of Iranian bazaars across the country. This paper, however, aims at revealing the social and spatial diversity of bazaars in Iranian cities. This study employs the Space Syntax method for a topological analysis of the spatial configuration of Dezful and Shushtar. In addition, it investigates the socioeconomic context of these cities. This study suggests that premodern Iranian cities were at least two types. First, there are those with a noncommercial urban economy, wherein the bazaar included a cluster of retail shops and did not encompass major sociocultural public places. These solely retail bazaars were neither structurally the spine of the city, nor the heart of social life. Second, there are trading cities where the bazaar was not only the center of trade and the spine of spatial configuration but also the place of social interactions. This type of bazaars is referred to here as sociocommercial bazaars, or simply social bazaars. This type is what is widely considered as the stereotype Iranian bazaar. By highlighting the differences between the two types, this paper challenges the definition of ‘the’ Iranian bazaar and its stereotype. The ultimate aim of this paper, by no means, is to offer a typology of bazaars, but rather highlighting the diversity of Iranian cities that the essentialist modern reading has ignored.