دين ورزي گيلانيان در گذر تاريخ: معرفي و نقد «سير تاريخي دين و مذهب در گيلان»

سرزمین گیلان، به دلیل برخورداری از پوشش جنگلی انبوه و سایر ویژگی‌های محیطی و جغرافیایی، همواره در طول تاریخ از عصر باستان تا دوره مشروطیت و معاصر از كانون‌های مخالفان دینی بوده است. بی‌گمان یكی از مهم‌ترین دلایل عدم موفقیت اعراب در دستیابی به این سرزمین، جغرافیای طبیعی آن و روحیه جنگجویی دیلمیان در برابر آن‌ها بود. با توجه به زمینه‌های شیعی و مهاجرت‌های پراكنده علویان به گیلان و دیلمان هم‌زمان با قیام حسن بن زید در طبرستان، حاكمان و مردم گیلان و دیلم به‌موجب شهرت علویان به عدالت و مخالفت مداوم آن‌ها با خلافت عباسی به آن‌ها گرویدند. از نیمه دوم قرن سوم و چهارم هجری، تشیع در قالب زیدی آن به اندازه‌ای در گیلان گسترش یافت كه بعدها آل بویه از این سرزمین برخاستند و نه تنها اساس خلافت عباسی را تضعیف كردند، بلكه به ترویج مبانی فكری، فقهی، و كلامی تشیع در بغداد و سایر سرزمین‌های اسلامی پرداختند. از سده چهارم هجری گزارش‌های زیادی درباره تكاپوهای مذهبی گیلان در مآخذ تاریخی به چشم نمی‌خورد. به نظر می‌رسد تشیع زیدی همچنان در مناطق شرقی گیلان و اهل سنت در بخش‌های غربی فعال بودند، اما از سده هفتم هجری و پس از فترت سیاسی ناشی از سقوط مغولان، برخی از دودمان‌های كهن شیعی، نظیر كیاییان، توانستند علاوه بر زعامت مذهب تشیع، قدرت را در این سامان در دست گیرند. دودمان آل كیا پس از قدرت‌یابی در شرق گیلان به دلیل تعصب در مذهب زیدیه، سایر گروه‌های مذهبی را مورد آزار و اذیت قرار دادند و عرصه را بر فعالیت مذهبی آن‌ها تنگ كردند. یكی از مهم‌ترین رویدادهای مذهبی در تاریخ گیلان پناهنده شدن اسماعیل میرزا به لاهیجان و تأثیر آل كیا بر صفویه است. با توجه به قراین و شواهد، كاركیا میرزا علی تأثیر زیادی بر اسماعیل میرزا در تعمیم مذهب تشیع داشت. حكومت صفویه نیز در قرن دهم ق گیلانیان را تحت فشار قرار داد و آن‌ها را مجبور به پذیرش مذهب تشیع جعفری كرد. پس از تسلط صفویان، به نظر می‌رسد مذهب تشیع از مقبولیت برخوردار بوده است و سایر ادیان و مذاهب در اقلیت قرار داشتند.