عالم عقل و ماوراي عقل در انديشه عين‌القضات

Worlds of Intellect and Beyond-Intellect in Ayn al-Qudat

فلسفه در مقام دانشي كه جلوه عقلانيت و انديشه‌ورزي است، با آموختن روش صحيح بكارگيري تفكر به انسان ميتواند او را از عالم حسيات كه عالم تاريكي و ناداني است، برهاند. عالم حسيات در انديشه‌ عين‌القضات دنياي انسانهايي است كه به شكل و شمايل انسان اما از حقيقت انسانيت بي‌بهره‌اند؛ زيرا ايشان غافلانند و به‌دور از خرد و انديشه در عالم حيواني بسر ميبرند. به باور عين‌القضات، انسان با بهره‌مندي از عقلانيت ميتواند از وادي حس درگذرد و به عالم عقل و انديشه پاي بگذارد؛ به اين معنا كه به آموختن علوم فلسفي و ديگر علوم سودمند بپردازد و صاحب خرد و عقلانيت گردد و با بهره‌مندي هرچه بيشتر از عقلانيت، از وادي عقل هم پار را فراتر نهاده و به وادي ديگري قدم نهد كه عين‌القضات آن را «طور وراي عقل» مينامد. او رسيدن به اين مرتبه را از دو راه ممكن ميداند: الف) رياضت عقل، بدين‌معني كه انسان بايد با همت‌گماشتن به علوم نظري همچون فلسفه به رياضت عقل بپردازد؛ ب) تربيت اراده كه آدمي بايد براي تربيت اراده به تصفيه‌ باطن از اخلاق ناپسند بكوشد و با اهل ذوق همنشين گردد. در اين نوشتار ميكوشيم تا با نگاهي به سه وادي «حس، عقل و ماوراي عقل» از ديدگاه عين‌القضات، به نقش فلسفه و خردورزي چونان راهي براي راهيابي انسان به طور وراي عقل و رسيدن به بصيرت و معرفت كه موجب سعادت اخروي است، بپردازيم.

As a science representing rationality and intellection, philosophy can liberate human beings from the sensible world, which is the abode of darkness and ignorance, through teaching them the correct method of using their thinking ability. In Ayn al-Qudat’s view, the sensible world is the world of those people who look like human beings but are deprived of the truth of humanity. This is because they are ignorant and live in an animal world which is void of wisdom and thinking. He believes that, by benefitting from rationality, Man can leave the sensible world behind and step into the world of the intellect and thinking. In other words, they can begin the learning of philosophical sciences and other useful disciplines and develop wisdom and intelligence. Moreover, through even greater use of their intellect, they can step beyond the world of the intellect and enter another world which Ayn al-Qudat calls the “beyond-intellect world”. He argues that it is possible to attain this station in two ways: A) intellectual ascetic practice, in the sense that Man should become involved in the acquisition of theoretical sciences such as philosophy; B) training of the will, in the sense that Man should purify their inner reality from unpleasant conduct and behavior and socialize with the people of taste (dhawq). In this paper, by casting a glance at the three worlds of the sense, the intellect, and the beyond-intellect in Ayn al-Qudat’s view, the writers have discussed the role of philosophy and intellection in reaching the world of the beyond-intellect and attaining insight and knowledge, which lead to other-worldly happiness.