بررسي تنوع اكولوژيك، مورفولوژيك و تركيب‌هاي اسيد چرب گياه كتان سفيد (Linum album Ky. ex Boiss.)

Diversity study of some ecological, morphological and fatty acid profile of Linum album Ky. ex Boiss.

كتان سفید (Linum album Ky. ex Boiss.) گیاهی از تیره كتان و اندمیك ایران است. به‌منظور بررسی تنوع ژنتیكی این گیاه با استفاده از صفات مورفولوژیكی و تركیب‌های اسید چرب، 11 جمعیت از این گیاه در استان همدان انتخاب شد. در بهار و تابستان سال 1393 از هر یك از جمعیت‌های مورد نظر در فصل گلدهی و در زمان رسیدن بذر، پنج نمونه گیاهی كامل به‌طور تصادفی انتخاب و اندازه‌گیری‌های كمّی (33 صفت) و كیفی (9 صفت) برای هر صفت با پنج تكرار انجام شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SAS.v9.2 آنالیز شدند. تجزیه واریانس و مقایسه كلیه میانگین‌ها با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانكن (در سطح احتمال 5%) انجام شد و ارتباط بین میزان اسیدهای چرب و خصوصیات اقلیمی با استفاده از روش همبستگی كانونی سنجیده شد. نتایج نشان داد كه این گونه در استان همدان در ارتفاع 1551 تا 2176 متر بالاتر از سطح دریا می‌روید. جمعیت‌های مورد بررسی در كلیه صفات بجز شش صفت (طول و عرض برگ ساقه‌ای و نسبت طول به عرض برگ ساقه‌ای و برگه) در سطح احتمال 5% دارای اختلاف معنی‌دار بودند. نتایج تجزیه اسیدهای چرب نشان داد كه پالمیتیك اسید (5/6-5/5%)، استئاریك اسید (1/5-5/0%)، اولئیك اسید (1/28-9/21%)، لینولئیك اسید (8/66-4/15%) و لینولنیك اسید (7/45-0/2%) اجزای اصلی اسید چرب موجود در بذر كتان و كتان سفید است و تفاوت زیادی بین درصد این تركیب‌ها بین دو گونه و درون جمعیت‌های مختلف كتان سفید وجود دارد. همبستگی كانونیك مشخصات جغرافیایی و اكولوژیكی با میزان اسیدهای چرب بذرها نشان داد كه با افزایش فسفر قابل جذب، پتاسیم قابل جذب، درصد ماده آلی، EC، بارش سالیانه و میانگین دمای سالیانه میزان لینولنیك اسید در روغن بذر افزایش می‌یابد. گیاه كتان سفید در مناطق با 1700 متر ارتفاع از سطح دریا، متوسط دمای سالیانه 13 درجه سلسیوس، میزان بارش سالیانه 340 میلی‌متر و در شیب‌های جنوبی عملكرد بالاتری دارد. اگرچه معرفی جمعیتی برای كشت و اهلی كردن كتان سفید هنوز نیاز به بررسی‌های دقیق‌تر دارد، اما نتایج این تحقیق نشان داد كه جمعیت‌های 1A، 4A، 7A و 10A مناسب‌ترند.

Linum album Ky. ex Boiss, belonging to the Flax family, is one of the endemic plants in Iran. To investigate the genetic diversity of this plant with using of morphological traits and fatty acid profile, 11 populations of this plant were selected from Hamadan province. In spring and summer of 2014, five whole-plant samples were selected randomly from each population at flowering and seed ripening stage. Then, quantitative (33 traits) and qualitative measurements (9 traits) were done with five replications for each trait. Data were analyzed by SAS.v9.2 software. Means were compared by Duncanʹs multiple range test (at the 5% level), and the relationship between fatty acids and climate characteristics were measured using canonical correlation. According to the results, this species grows in Hamadan Province at an altitude of 1551 to 2176 meters above sea level. Populations showed significant differences in all traits at the 5% level except six of them, including length, width, and length to width ratio of stem leaves as well as length to width ratio of bracts. The results showed that palmitic acid (5.5-6.5%), stearic acid (0.5-5.1%), oleic acid (21.9-28.1), linoleic acid (15.4-66.8%) and linolenic (2.0-45.7%) acid were the main components of the fatty acid in seeds of flax and Linum album, and a large difference was found for the percentage of these compounds between the two species and in different populations of Linum album. Canonical correlation of geographical and ecological characteristics with the fatty acids of seeds showed that the amount of linolenic acid in the seed oil is increased with the increase in available phosphorus, available potassium, organic matter, EC, annual precipitation, and mean annual temperature. The yield of Linum album washigher in areas with an altitude of 1700 m, average annual temperature of 13°C, annual rainfall of 340 mm and southern slopes.  Although introducing a population for cultivation and domestication of Linum album needs more researches, our results showed that populations A1, A4, A7 and A10 were potentially more suiteable.