نگاهي تازه به «تضمين» و تطور تاريخي آن در آثار بلاغي عربي و فارسي

تضمين، يكي از شگردهاي زباني است كه همانند بسياري از فنون ادبي، در ادوار تاريخ بلاغت مورد بي توجهي محققان و ناقدان قرار گرفته است، به گونه ه اي كه در شناسايي اين آرايه بديعي تنها به يك جنبه از آن، يعني آوردن مصراع، بيت يا ابياتي از ديگري در شعر خويش اكتفا شده است. از اين رو، اين پژوهش بر آن است با نگاهي به سير تاريخي صنعت تضمين و جايگاه آن در مباحث بلاغي عربي و فارسي، ضمن شرح و تفسير ديدگاه هاي بلاغيون، به اقسام و نام هاي آن نيز اشاره نمايد و در نهايت، با توسل به اصل توسعه معنايي، تعريف و عنواني نو براي تضمين ارائه دهد تا آن را از تنگنا و محدوديت معنايي بلاغت سنتي تاحدودي خارج سازد. حاصل تحقيق، نشان از آن دارد كه تعريف تضمين در تمامي كتب بلاغي، بيانگر بخشي از اقسام و انواع آن است كه با عناويني چون استقبال، تتبع، تمليط، استعانت، ايداع، تفصيل و... در حوزه هاي گسترده اي چون علم بديع علم بيان، عروض و قافيه و سرقات شعري كاربرد دارد؛ بنابراين، با درنظرداشتن اين آميختگي و عدم تناسب ميان مفهوم تضمين و انواع آن، مي توان تضمين را هرگونه مشاركت و تبادل عناصر لفظي و معنايي، اعم از بيت، مصراع، آيه، حديث، مثل و مضمون ميان سخنوران و گويندگان به شمارآورد كه متناسب با مقتضاي حال و مقام و به قصد زينت و تاكيد معنا صورت مي گيرد و سبب برجسته سازي، مرجعيت بخشي، مفهوم زايي، ايجاد ابهام هنري و ايجاز كلام مي گردد.