مطالعه ي كاروانسراهاي درون شهري دوره ي قاجار همدان نمونه ي موردي: كاروانسراي حاج صفرخاني

كاروانسراهاي درون شهري، محل مبادلات كالاهاي تجاري و نيز مكاني امن براي اقامت مسافران و تجار بوده است. اين كاروانسراها، عمدتاً در جنب بازار و مرتبط با بازارها بوده اند. در ميان بازارهاي ايران، بازار همدان به لحاظ موقعيت شهر همدان، اهميتي قابل توجه داشته است. اين بازار محل دادوستد كالاهايي بوده كه از شرق به غرب و از شمال به جنوب حمل مي شده و همچون چهارراهي رفت وآمدهاي تجاري كشور و حتي در سطح بين المللي (جاده ي ابرايشم) را شامل مي شده است. با وجود اهميت بازار و كاروانسراهاي درون شهري همدان، مطالعاتي جامع درباره ي آن ها صورت نگرفته است. اين نوشتار به پژوهش تحليلي درباره ي «كاروانسراي صفرخاني» پرداخته است. ماهيت و روش تحقيق در اين پژوهش، از نوع تحقيقات تاريخي-تحليلي است و اطلاعات مورد نياز، به دو شيوه ي ميداني و اسنادي جمع آوري شده و مورد تحليل قرار گرفته اند. مساله ي اصلي اين پژوهش را مي توان در قالب پرسشي اين گونه طرح نمود كه چه عواملي در شكل گيري و ساختار اين كاروانسرا موثر بوده اند؟ پيش فرض تحقيق، اين را نشان مي دهد كه تحول مهمي در ساختار اقتصادي شهر همدان در اواخر دوره ي قاجار رُخ داده و روابط با نقاط مختلف كشور و همچنين كشورهاي پيراموني زمينه ي توسعه ي اين گونه بناها را فراهم آورده كه مكان يابي آن را تحت تاثير قرار داده است. نتيجه ي تحقيق نشان داد كه كاروانسراي صفرخاني در ساختاربندي فضايي كاري منحصربه فرد محسوب مي شود. اين بنا از نوع كاروانسراهاي تجاري است كه متاثر از شرايط اقليمي شمال غرب ايران ساخته شده است. بر اين اساس، ويژگي هاي معماري دوره ي قاجار در ساختار معماري و تزيينات آن قابل درك است. ويژگي هاي معماري بومي ساخت؛ در ترازبندي طبقات و ميانسرا و همچنين نوع به كارگيري مصالح و ساخت پوشش طبقات و همچنين كاربري تجاري در نوع سامان بخشيدن به طبقات و ارتباط حجره ها با يكديگر استفاده ي بهينه از كاربرد زمين در جنب بازار همدان بوده است.