تغييرات رواناب، هدررفت خاك و عناصر غذايي در كاربري هاي گياهي مختلف در اراضي لسي (مطالعه موردي: آبخيز كچيك استان گلستان)

سابقه و هدف: شناخت عوامل موثر بر فرسايش و تعيين پيامدهاي منفي آن ها لازمه مديريت صحيح منابع آب و خاك و رسيدن به توسعه پايدار است. نتايج تحقيقات گذشته نشان مي دهد كاربري زمين و شيب در ميزان رواناب، فرسايش خاك و هدررفت عناصر غذايي مهم هستند. دشواري عمليات شبيه سازي بارش در سطح كرت با ابعاد بزرگ، سبب شده در غالب مطالعات از كرت هاي كوچك مقياس استفاده شود لذا در برخي موارد تغييرات شيب در اين سطوح نمود نداشته و گوياي شرايط طبيعي نبوده اند. هدف از تحقيق حاضر، ارزيابي اثرات كاربري زمين، شيب و شدت بارش بر تغييرات رواناب، هدررفت خاك و عناصر غذايي در كرت هاي نسبتاً بزرگ است. مواد و روش ها: منطقه موردمطالعه (آبخيز كچيك) در 25 كيلومتري شرق شهر مراوه تپه استان گلستان و در ˝۱۵´۴۲°۳۷ تا ˝۲۵´۴۶°۳۷ عرض شمالي و ˝۱۰´۵۲°۵۵ تا ˝۵۲´۵۷°۵۵ طول شرقي واقع است. اين منطقه از نظر ليتولوژي يكنواخت و سازند لسي تقريباً تمام سطح آبخيز را پوشانده است. محل هاي شبيه سازي بارش بر اساس طرح آشيانه اي سه مرحله اي در كاربري هاي جنگل طبيعي، جنگل دست كاشت، مرتع و زراعت هندوانه و زراعت گندم درو شده و طبقات شيب ۱۲-۳، ۱۸-۱۲، ۲۵-۱۸ و ۴۰-۲۵ درصد انتخاب شد. در كاربري ها به ترتيب 4، 2، 4، 4 و 2 طبقه شيب انتخاب شد. عمليات شبيه سازي بارش با دو دوره بازگشت ۵۰ و ۱۰۰ ساله به ترتيب با شدت هاي 90 و 105 ميلي متر بر ساعت در كرت هاي به ابعاد 1 در 4 متري اجرا شد. با در نظر گرفتن 3 تكرار براي هر شبيه سازي 96 كرت انتخاب شد. رواناب و رسوب در هر مرحله جمع آوري و غلظت رسوب، ضريب رواناب، عناصر غذايي (فسفر، نيتروژن، ماده آلي) و ظرفيت تبادل كاتيوني در آزمايشگاه اندازه گيري شد. تجزيه و تحليل با استفاده از نرم افزارهاي SAS، Minitab و SPSS انجام شد. يافته ها: نتايج تجزيه و تحليل خروجي كرت ها نشان داد، در كاربري هاي جنگل طبيعي، جنگل دست كاشت، مرتع، زراعت هندوانه و گندم درو شده به ترتيب ميزان ماده آلي به صورت 1/9، 7/6، 6/3، 2/2 و 8/1 درصد، نيتروژن 6/0، 3/0، 28/0، 17/0 و 15/0 درصد، ظرفيت تبادل كاتيوني 8/15، 2/11، 6/9، 4/6 و 7/7 سانتي مول بر كيلوگرم، فسفر 4/16، 3/11، 4/15، 6/8 و 9/5 ميلي گرم در كيلوگرم تغيير نمود. هم چنين تغييرات ضريب رواناب به صورت 1/11، 6/26، 7/16، 1/27 و 5/36 درصد و رسوب در واحد سطح 20، 7/57، 7/29، 3/342 و 5/297 گرم در مترمربع مي باشد. بر اساس نتايج، عامل شيب اثرات متفاوتي را در مقادير متغيرهاي اندازه گيري شده دارد. بيش ترين و كم ترين اثر تغيير شيب در بين متغيرهاي موردمطالعه به ترتيب مربوط به ميزان رسوب در كاربري زراعت هندوانه با 1/9 برابر اختلاف و ميزان نيتروژن در كاربري مرتع با 04/1 برابر اختلاف اندازه گيري شد. نتايج تجزيه و تحليل ها در شدت هاي مختلف نشان داد كه اختلاف معني داري در ميزان متغيرهاي اندازه گيري شده رخ نداده است. بيش ترين همبستگي معني دار و مثبت بين رواناب و رسوب به ميزان 93/0 مشاهده شد. نتيجه گيري: اندازه گيري متغيرهاي شيميايي و فيزيكي در كاربري ها و طبقات شيب مختلف نشان داد كه وقتي نوع كاربري به تدريج از جنگل به سمت مرتع، زراعت هندوانه و گندم درو شده تغيير مي كند و شيب نيز افزايش مي يابد كاهش معني دار در متغيرهاي شيميايي و افزايش معني دار در متغيرهاي فيزيكي مشاهده مي گردد. بنابراين مديريت صحيح كاربري اراضي زراعي شيب دار در منطقه مورد مطالعه مي تواند نقش مهمي در كاهش رواناب، هدررفت خاك و عناصر غذايي داشته باشد.