مقايسه كارايي مصرف انرژي و تجزيه و تحليل اقتصادي درنظام‌هاي توليد خربزه و پنبه در شهرستان تربت جام

سابقه و هدف: كارآيي استفاده از انرژي در كشاورزي براي كاهش وابستگي به منابع انرژي تجديد ناپذير كارآيي استفاده از انرژي در كشاورزي بايد افزايش پيدا كند. يافتن گياهان زراعي كه براي توليد محصول كارآيي استفاده از انرژي بالا و مصرف نهاده‌هاي انرژي پاييني دارند ضروري است در سال‌هاي اخير در منطقه تربت جام در استان خراسان اراضي زير كشت پنبه تا حد زيادي به توليد خربزه اختصاص پيدا كرده است. بر اين پايه هدف از اجراي اين بررسي مقايسه نظام‌هاي توليد خربزه و پنبه از نظر كارايي انرژي، شدت انرژي، بهره وري انرژي، نسبت سود به هزينه و ميزان مصرف انرژي‌هاي تجديدپذير و تجديدناپذير در شهرستان تربت جام بود.مواد و روش‌ها: به منظور اجراي اين بررسي، اطلاعات از 104 كشتزار خربزه و 75 كشتزار پنبه با استفاده از پرسشنامه، از طريق گفتگوهاي رو در رو در سال 1390 گرد‌آوري شد. نهاده‌هاي انرژي مورد بررسي شامل كودهاي شيميايي، سوخت ديزل، آفت كش‌ها، بذر، ماشين آلات و نيروي انساني بود در اين بررسي مولفه‌هاي انرژي شامل كارايي مصرف انرژي، بهره وري انرژي، انرژي مخصوص، انرژي خالص و شدت انرژي ارزيابي گرديد. سپس سهم انرژي­هاي مستقيم، غير مستقيم، تجديد شونده و تجديد ناپذير از انرژي كل مصرفي محاسبه شد. همچنين شاخص‌هاي اقتصادي شامل سود خالص، سود ناخالص، نسبت سود به هزينه و هزينة كل توليد محاسبه شدند.نتايج و بحث: نتايج اين بررسي نشان داد كه كل انرژي مصرفي در كشتزارهاي خربزه و پنبه به ترتيب معادل 5/135382 و 5/98494 مگاژول در هكتار بود. بيشترين سهم انرژي مصرفي براي توليد خربزه و پنبه در اين منطقه مربوط به انرژي برق (به ترتيب سهم 4/45 و 0/59 درصدي در توليد خربزه و پنبه)، آب آبياري، كودهاي شيميايي و سوخت­هاي فسيلي بود. از كل انرژي مصرفي، انرژي مستقيم در مزارع خربزه و پنبه به ترتيب 71 و 79 درصد و انرژي غير مستقيم به ترتيب 29 و 21 درصد بود. همچنين انرژي تجديد ناپذير در كشتزارهاي خربزه و پنبه به ترتيب 80 و 82 درصد و انرژي تجديد پذير 20 و 18 درصد بود. ميانگين عملكرد در كشتزارهاي خربزه (وزن تازه) و پنبه (عملكرد غوزه پنبه) به ترتيب 15767 و 3579 كيلوگرم در هكتار و كارايي مصرف انرژي نيز در كشتزارهاي خربزه و پنبه به ترتيب 22/0 و 44/0 بود. تحليل‌هاي اقتصادي نشان داد كه مجموع هزينه‌هاي انجام شده براي يك هكتار خربزه و پنبه به ترتيب 2468 و 1681 دلار در هكتار بود. نسبت سود به هزينه و بهره وري در خربزه برابر با 626/1 و 99/5 و در پنبه برابر با 186/3 و 10/2 بود.نتيجه ­گيري: بهره وري انرژي پايين در توليد خربزه و پنبه نشان داد استفاده فشرده از نهاده‌ها هميشه با افزايش در محصول نهايي همراه نيست. به كار گيري پمپ‌هاي الكتريكي مدرن براي آبياري، افزايش كارايي مصرف آب، يافتن جايگزيني براي كودهاي شيميايي و كاستن از كاربرد سوخت‌هاي فسيلي با معرفي روش‌هاي خاكورزي حفاظتي بايد براي كاهش سهم تجديد ناپذير از كل انرژي در منطقه مورد بررسي در نظر گرفته شود. كاهش كاربرد نهاده‌هاي انرژي منجر به كاهش آلودگي آب و خاك و سازگاري نظام‌هاي توليدي با محيط زيست خواهد شد.