نقد خاقاني پژوهي در تذكره هاي فارسي

Evaluating research on khaqani in Persian biographies

خاقاني شرواني از سرآمدان قصيده سرايي در ادب فارسي است . با وجود پژوهش هاي سودمندي كه در شيوة شاعري و وقايع دوران حيات خاقاني صورت گرفته است ، زواياي تاريك و نقاط مبهم فراواني در اين حوزه همچنان باقي است . بخشي از اين ابهامات نشات گرفته از نخستين اظهارنظرهاي نه چندان موّثق تذكره نويسان متقدم ، و نيز تكرار اين اقوال در تذكره هاي متاخّر بر آنهاست . اين نقدهاي بيروني ، خود سبب رواج برخي اطّلاعات نادرست در ميان اهل ادب و حّتي در منابع خاقاني پژوهي شده است . بررسي ها نشان مي دهد كه تاكنون در حوزة خاقاني پژوهي تحقيق مستقلّي در زمينة ضرورت بازنگري آراء و اقوال تذكره نويسان صورت نگرفته است . از اين رو پژوهش حاضر با تمركز بر شيوة نقد دروني (مبتني بر آثار)، بر اساس گفته ها و اشارات خاقاني در ديوان ، تحفة العراقين و منشآت او، به بررسي انتقادي اقوال صاحبان تذكره در حوزة خاقاني پژوهي مي پردازد تا ميزان نوآوري ، تاثيرپذيري ، و صحت و سقم مندرجات اين دست از آثار ادب فارسي ، در حيطة مورد بحث ، نمايان گردد. نتايج اين پژوهش در دو بخش قابل دسته بندي است : نقد كلّي تذكره هاي فارسي و نقد خاقاني پژوهي در تذكره هاي فارسي . بررسي شرح حال خاقاني در تذكره هاي فارسي بيانگر آن است كه مندرجات تذكرة الشعراي دولتشاه سمرقندي به انحاء مختلف در تذكره هاي متاخّر بر آن راه يافته است . ديگر اينكه خلط اسامي شخصيت ها و روايات مربوط به آنها نيز در برخي تذكره ها رايج است و در اغلب كتب تذكره اطّلاعاتي كه درخصوص شاعر آمده است ، در مقايسه با حجم اشعاري كه از وي نقل شده ، بسيار ناچيز مي نمايد. در بخش خاقاني پژوهي تذكره ها، پيوند خاقاني با دختر ابوالعلاءگنجوي روايتي است رايج اما نامعتبر كه با شواهد موجود در آثار خاقاني همخواني ندارد. روايت صاحبان تذكره از ماجراي حبس خاقاني نيز با مبهم گويي و خلط شخصيت ها و وقايع همراه است . همچنين تذكره نويسان تمايلات صوفيانة خاقاني را مربوط به اواخر عمر او دانسته اند؛ حال آنكه بررسي شواهد گوياي آن است كه تحول روحي خاقاني در جواني وي رخ داده است .

Khaqani sharvani excels all writers of qasida in Persian literature. Despite useful researches carried out on his style of poetry and the events took place at the time when he lived, there remain unknown aspects and a lot of ambiguous points which need to be addressed in this field. Some of the ambiguities stem from the comments, not so reliable, of the pioneer biographers and repeating them in recent biographies. These external evaluations have caused the popularity of some incorrect information among literary men and even in sources of research on khaqani. Surveys indicate that no independent study has been done concerning the necessity for reviewing comments and words of biographers in the area of research on khaqani. Hence, the present study focusing on the internal evaluation method (works-based) based on khaqani's words and hints in his Divan, Tohfat- ul Iraquein and Monsha'at examines the works of biographers in the area of research on khaqani in order to reveal the extent of innovation and impression as well as the veracity of the contents of this kind of literary works. The present study presents both the results of research on khaqani and evaluation of Persian biographers and some ancillary information which can be considered important; the ancillary results of the study will be useful in textology of works such as Tarikh-e Gozideh.