بررسي حدود مصلحت در حريم خصوصي در تعارض با مصالح اجتماعي با رويكردي بر مباني فقه اسلامي

A Study of the Limitations of Expediency in private Domain in Contrast to Social Interests with an Approach to the Foundations of Islamic Jurisprudence

دو خصلت «تنهايي‌دوستي» و «معاشرت‌جويي» در نهاد انسان با وجود اختلاف با يكديگر، پيوندي عميق نيز دارند. از يك سو ويژگي تنهايي‌دوستي فرد را به استقلال فردي مي‌كشاند؛ به‌طوري كه هيچ تعرضي را از سوي جامعه به اين خاستگاه دروني نمي‌پذيرد و از سوي ديگر، ميل فطري به برقراري رابطه اجتماعي، وي را به ارتباط با ديگران وادار مي‌كند. تعامل بين اين دو ويژگي فطري انساني، با ملاك مصلحت به عنوان خاستگاه مشروعيت گزاره‌هاي فقهي، قابليت شكل‌پذيري يافته، در عرصه‌هاي زندگي، بنا بر مقتضيات زماني و مكاني، جلوه‌هاي گوناگوني مي‌يابد. در اين ميان، دغدغه حمايت از حريم خصوصي به عنوان يكي از مهم‌ترين مطلوبيتهاي بشر، از قدمتي تاريخي برخوردار است و فقه اسلامي با مباني محكم از جمله حاميان متقدم اين حق اساسي است و در قالب مصاديقي همچون منع تجسس و تفتيش، منع آزاررساني به ديگران و... بر آن تأكيد كرده است. بر اين اساس، مادام كه ضرورت مبرم اجتماعي ايجاب نكند، مصلحت آن است كه از افشاي امور خصوصي افراد اجتناب شود. در كشاكش اين مصلحت با مصلحت اجتماعي، عقلانيت كلان‌نگر و عدالت‌محور ديني، در پاره‌اي موارد با انگيزه‌هايي همچون حفظ امنيت و منافع ملي و حكومتي، حفظ حوزه اخلاق اجتماعي، حفظ حقوق كار و حفظ بهداشت عمومي، با تكيه بر برخي مستندات نظير تقديم اهم بر مهم، جلوگيري از اختلال نظام و حفظ دين، از طريق سازوكارهايي جدي حدود و ثغوري را براي مصلحت فردي تعيين كرده است و دفاع از حوزه عمومي و تقدم مصلحت جمعي را بر مباني فقهي پشتيبان حريم خصوصي همچون سلطه، عدم ولايت، رازداري، ممنوعيت تجسس و مواردي نظير امر حسبه مقدم داشته است.

The qualities of loving loneliness and sociability in human nature have a deep relationship with each other despite their dichotomy. On the one hand, loving loneliness causes individual independence in a way that one does not accept any violation of community to this internal origin. On the other hand, innate tendency to make social relationship with others forces him to socialize with them. The interaction between these two human natural characteristics with expediency as the source of legitimacy of jurisprudential propositions has acquired realization finding different manifestations in various fields of life according to time and place requirements. Among all other things, the concern of protecting privacy as one of the most important desirable objects of human being has a historical background. Islamic jurisprudence with its substantial foundations is one of the protectors of this fundamental right, and has emphasized it through instances such as ban of inquisition and search, ban of bothering others, etc. Accordingly as long as there is no pressing social need, it is expedient not to reveal people's personal affairs. In the conflict between this interest with public interest, religious holistic and justice - oriented rationality imposes some limitations on individual interests in certain cases based on motivations such as maintaining security, national and governmental interests, social ethics, safeguarding labor law and public health via certain evidences such as the priority of more important things to less important ones, preventing disturbance in the entirety and rule of religion. This rationality prefers defending the public domain, and priority of social interests to jurisprudential foundations supporting privacy rights such as domination, lack of Guardianship, confidentiality, prohibition of inquisition and the things like probate (hisbah).