عجايب‌نگاري در تمدن اسلامي: خاستگاه و دوره‌بندي

Wonder Book Writing: Origin and Chronological Classification

يكي از انواع ادبيات در تمدن اسلامي، عجايب‌نگاري است. نگارش اطلاعات شگفت‌انگيزِ سرزمين‌ها در متون جغرافيايي همزمان با آغاز جغرافيانگاري وصفي، سبب شد تا اين‌گونه اطلاعات مورد توجه نويسندگان مختلف قرار گيرد. سپس با توجه به عوامل مختلف مانند اقبال عامه مردم به اين‌گونه اطلاعات، عدم اُنس و اُلفت نويسندگان با پديده‌هاي مختلف كه خيال‌پردازي‌هاي آنها را نيز در پي داشت به همراه استفاده از انواع ظرافت‌هاي ادبي مانند اغراق و حقيقت‌نمايي سبب شد تا عجايب‌نگاري در سطح گسترده رايج گردد. به‌تدريج عجايب‌نگاري به متون مختلف راه پيدا كرد و سرانجام در متون مستقل (عجايب‌نگاري‌ها) انسجام يافت. پژوهش حاضر با روش تاريخي و شيوه توصفي- تحليلي به بررسي سرچشمه‌ها، سير تاريخي و مراحل تطور عجايب‌نگاري‌ها در تمدن اسلامي پرداخته است و از اين طريق سه دوره آغاز و شكل‌گيري (قرون 3 و 4 ق)، اوج و شكوفايي (قرون 5-8 ق) و زوال و افول (قرن هشتم به بعد) را براي سير تاريخي عجايب‌نگاري‌هاي اسلامي معرفي كرده است.

Wonder book writing is one of genres of literatures in the Islamic civilization. Writing wonderful information about territories in the geographical sources simultaneous with descriptive geography made such information an interesting issue for various authors. Then, different factors such as its appeal for people, lack of familiarity of authors with such phenomenon followed by their fantasies as well as use of literary devices like exaggeration and verisimilitude, made it widespread. Gradually writing about marvels influenced various texts, and finally an independent genre emerged. This paper uses a historical as well as descriptive- analytical method to study origin, historical path and evolution of writing of wonder books in Islamic civilization. Accordingly, three eras have been introduced for the historical path of writing wonder books in Islamic civilization: Beginning and formation (1st-3rd century AH / 7th-10th century AD), prosperity and glory (4th-8th AH / 11th-15th AD), and decline and fall (8th century AH / 15th century AD onwards).