درآمدي بر موانع جغرافيايي گسترش مذهب اسماعيلي در مغرب عهد فاطمي (297-362ق)

An Introduction to the Geographical Expansion of Ismā‘īlī School in Maghreb during Fatimid Era (297-362 AH)

در بررسی ناكامی فاطمیان در گسترش و تثبیت مذهب اسماعیلی در مغرب، تأثیر و نقش عوامل جغرافیایی، به‌رغم اهمیت مورد توجه واقع نمی‌شود. پژوهش حاضر سعی دارد با عنایت به ارتباط وثیق میان پدیده‌ها و رویدادهای تاریخی با عوامل جغرافیایی(اعم از طبیعی، انسانی، مذهبی و سیاسی)، نقش و تأثیر این دسته از عوامل را در فراگیر نشدن مذهب اسماعیلی در مغرب عهد فاطمی مورد تبیین قرار دهد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد كه وسعت سرزمینی، موانع محیطی و جغرافیایی مغرب، همانطوركه مدتها از سیطره مسلمانان در دوره فتوح ممانعت به عمل آورد، تسلط فاطمیان بر شئون آن برای زمینه¬سازی جهت تثبیت مذهب اسماعیلی را هم ناممكن نمود. این در حالی بود كه جغرافیای انسانی‌، ‌مذهبی و نیز سیاسی مغرب در دوره پیشافاطمی به گونه‌ای تثبیت شده بود كه هر كدام از گروههای مذهبی سنی(مالكی‌ و ‌حنفی)، خوارج(صفری و اباضی) و نیز برخی گروه‌های شبه اسلامی مثل برغواطه قلمرو سرزمینی خاص خود را داشتند.علاوه بر این، فاطمیان با ناتوانی در ایجاد تقسیمات اداری‌ـ‌جغرافیایی مطلوب خود، نتوانستند اداره مناطق مختلف مغرب را تحت كنترل خود درآورند.از این رو، عوامل جغرافیایی نیزمی‌توانند از جملۀ موانع اشاعه مذهب اسماعیلی در مغرب عهد فاطمی مورد توجه قرار گیرند.

In the study of the failure to expand and establish the Ismā‘īlī school in Maghreb, the impact and role of geographical factors, despite their importance, do not receive much attention. Given the firm relation between the historical phenomena and events with geographical factors (including the natural, humane, religious and political), the present research tries to explain the role and impact of these groups of factors in the failure of the Ismā‘īlī school to prevail in Maghreb during Fatimid period. The findings by this research show that the territorial extent and the environmental and geographical obstacles of Maghreb, made the domination of the Fatimid over its various aspects for laying the ground for establishing the Ismā‘īlī school impossible, just as for a long time it prevented the Muslims dominance in the conquests periods. At the same time, the human, religious, and political geography of Maghreb in pre-Fatimid period had been established in such a way that any of the religious Sunnī (Mālikī and Ḥanafī) groups, Kharigites (Ṣafarī and Abāḍī), and some pseudo-Islamic groups like Barqawāṭa, had their own territorial domains. In addition to this, the Fatimids, with their inability in establishing their desirable administrative-geographical divisions, failed to take under their control the administration of various regions of Maghreb. Thus, the geographical factors can also be taken into account as among the obstacles to the promulgation of the Ismā‘īlī school in the Maghreb during Fatimid period.