بازخواني «الگوي فضاي مياني» در معماري ايران زمين

Review of the “Central Space Model" in the Iranian Cultural Region

اين نوشته، يكي از الگوهاي كهن طراحي و سامان‌دهي فضايي در معماري ايران را بررسي مي‌كند كه «فضاي مياني» ناميده شده و در شماري از ساختمان‌ها با كاركرد آرامگاه و كوشك مياني در باغ‌هاي كهن ايران پديدار شده است. در اين الگو، يك فضاي مياني مانند گنبدخانه در مركز ساختمان، با ايوان‌هايي در هرسو و فضاهايي در دوسوي ايوان‌ها جاي دارند. پرسش اين است كه اين الگو از كجا سرچشمه گرفته است؟ چه ويژگي‌هاي فضايي مشتركي در نمونه‌ها و مصاديق پركاربرد آن يافت مي‌شود؟ و چه هدف مشتركي در به‌كارگيري اين الگو مي‌توان پيش كشيد؟ هدف نوشته، تبيين ويژگي‌هاي معمارانۀ اين الگو و نشان دادن ظرفيت بالقوه آن در پذيرش كاركردهاي گوناگون است. ضرورت اين بررسي، توجه به زنجيرۀ پيوستگي الگوهاي طراحي معماري، در تاريخ بلند معماري ايران است؛ كه مايۀ تشخص و هويت پوياي آن بوده است. اين مقاله، پژوهشي موردي (case study) دربارۀ يك الگوي طراحي معماري است؛ چون گروه موردمطالعه در آن، شمار اندكي دارد؛ ولي ويژگي‌ها در آن گسترده است. اين نوشته با رويكردي تفسيري، بر پايۀ نمونه‌هاي يافت‌شده از آن الگو، به‌همراه مستندات تاريخي و منابع كتابخانه‌اي، به تحليل و تبيين مي‌پردازد. فرضيۀ نوشته اين است كه هدف بنيادي در به‌كارگيري الگوي «فضاي مياني» در شمار گوناگوني از ساختمان‌ها، توانايي آن در متمركزساختن چشم و ذهن، و تأكيد بر روي يك عنصر مياني در فضاي درون است. اين عنصر مياني باتوجه‌به كاركرد ساختمان، گاه تختگاه فرمانروا در كاخ، گاه آبنماي مياني در باغ و گاه ضريح مقدس در آرامگاه بوده است. دستاورد نوشته اين است كه در معماري امروز و فردا، هنگامي كه معماران با انگيزه‌ها و كاركردهاي مشابهي برخورد مي‌كنند، الگوي توانمندي در سامان‌دهي فضايي در اختيار دارند كه مي‌توانند با به‌كارگيري آن، پيوستگي معماري ايراني و پويايي آن را پيگير باشند.

This paper explores a basic architectural model regarding spatial organization and planning in Iranian historical architecture, named herein as the “central space model,” which can be found in numerous historical buildings such as tombs and garden pavilions. This paper aims to determine the architectural features of this model and demonstrate its capacity in taking various functions. The necessity of pursuing this study is to signify the continuum of architectural models in the long history of Iranian architecture—that which gives it its unique character and dynamic identity. This research is a case study of an architectural model within a small group but of a broad set of features. The research takes on an interpretive approach based on existing examples, historical documentations and library resources. It is hypothesized that the main goal in using the “central space model” in various buildings has been its power to concentrate the eyes and mind to focus on a central element of the interior space. The mentioned central space with regard to the building's function was either the ruler’s seat in a palace, or the central fountain in a garden or sometimes the sanctuary in a tomb. The results confirm that when facing similar functions and motives, contemporary architects have a powerful model for space organization at hand that, if employed, can ensure the continuity and dynamism of Iranian architecture.