خاستگاه سيمرغ از ديدگاه اسطوره‌شناسي تطبيقي

شايد بتوان سيمرغ را از مهمترين جانورها در ادب فارسي برشمرد. دانشمندان زيادي از ديرباز به اين پرنده در اساطير ايراني و شباهتهاي آن با مرغان ديگري همچون çyena، گروداي هندي، وارغن، كرشيفت، امرو و كمروي اوستايي، چمروش و كَمَك در ادبيات پهلوي، عنقاي عربي، هما و ققنوس در ادب فارسي، فونيكس يوناني، انزوي اكدي، و سيرنگ در ادبيات عاميانه پرداخته‌اند. بعدها سيمرغ از حوزه اسطوره به ديگر حوزه‌ها مانند ادب حماسي، عرفاني، هنر، نگارگري، ميناكاري، فلزكاري و غيره نيز وارد شد. ريشه اوستايي (sa?na) و سنسكريت (çyena) نام سيمرغ در اصل به معني «عقاب، مرغ شكاري» بوده و با واژه‌ هند و اروپايي mer?gh و به معني «مرغابي» مرتبط است. علاوه بر شباهتهاي زبانشناسي، مشابه‌هاي زيادي نيز در بنمايه‌هاي اساطيري و داستاني مربوط به اين مرغان اساطيري وجود دارد. مانند خاصيت جادويي پر، پرورش و دايگي قهرمانان، ارتباط با عالم ايزدان، درمانگري و حياتبخشي، ارتباط با گياه بيمرگي، دشمني عقاب با مار و غيره ( كه همگي از بنمايه‌هاي بسيار كهن و هند و اروپايي هستند). شخصيت سيمرغ چنان تاثيرگذار بود كه در پيدايش يا خويشكاري مرغان اساطيري ملل همجوار كه نامشان رفت، تاثير شگرفي گذاشت. در اين مقاله پس از بررسي موارد مذكور، به ارتباط سيمرغ با مباحثي همچون نجوم، مقايسه‌ او با مرغان اساطيري ذكر شده در بالا و مولفه‌هاي ظاهري تشكيل دهنده‌ هيات و شكل سيمرغ اشاره شده است. برخلاف نظر عامه كه سيمرغ را پرنده‌اي زيبا و دلربا تصور مي‌كنند، ظاهر آن تركيب هيات چندين حيوان است يعني سرخفاش، بدن ( و گاهاً سر) سگ، بال عقاب، و دم طاووس، اين هيات از همان دوره ساساني شناخته شده بود و سيمرغ با اين تركيب بر روي پارچه‌ها، نقوش، ظروف سيمين و زرين، سنگ نگاره‌ها و سكه‌ها نقش بسته شد. اين امر باعث شد تا بعدها سيمرغ به صورت موجودي تركيبي به نام بشكوج (ba?kuj) در روايات همسايگاني ايراني مانند ارامنه، و بخصوص قفقازها و اوستي‌ها ظاهر شود. در اين كاركرد جديد، بشكوج بيشتر شبيه به سيمرغ هماورد اسفنديار است تا سيمرغ حامل زال و رستم.