مقايسه استعاره ادبي و استعاره سينمايي با شواهدي از شعر فارسي

فرايند اقتباس ادبي1 در سينماي داستانگو پرسابقه است و بسياري از منتقدان سينمايي به مقايسه فيلم اقتباسي با منبع ادبي پرداخته اند. نمونه اين پژوهشها در تحقيقات دانشگاهي ايران نيز انجام شده است. در دهه اخير برخي محققان اين موضوع را با يك نگاه ماقبلي پي گرفته‌اند؛ يعني پيش از اينكه اثر به فيلم تبديل شود، قابليتهاي تبديل آن را به فيلم موضوع تحقيق قرار داده‌اند. با اتخاذ اين رويكرد مي توان كاركرد سينمايي استعاره در تصويرهاي شعر فارسي را بازجست. بلاغت سنتي با تبعيت از ديدگاه ارسطويي، استعاره را كلمه اي مي داند كه بر اساس رابطه مشابهت به جاي كلمه ديگري مي نشيند. اين تعريف كه به واژه، و در نهايت، به جمله نظر دارد، با تعريفهاي پس از آن كه از ديدگاه رمانتيك افلاطوني برآمده اند، تفاوت دارد؛ زيرا از ديدگاههاي اخير استعاره با كل زبان رابطه اي سازمند دارد و زاييده تخيل فعالي است كه بايد معنايي را از يك شي به يك شي ديگر انتقال دهد. با توسعه اين ديدگاه در قرن بيستم و صورتبندي دقيق آن در يافته‌هاي زبانشناسان ساختگرا، استعاره اصلاً فرايندي است كه در زبان محقق مي شود و نه تنها عامل انتقال معنا، كه آفريننده معناست، آن هم از طريق ايجاد كنش و واكنش ميان دو امر كه امر سوم را ايجاد مي‌كند. برهم سنجي استعاره ادبي با استعاره سينمايي بر اساس ديدگاه كلاسيك ارسطويي دشوار است؛ زيرا از اين ديدگاه استعاره بر واژه استوار است و واژه بنيان رسانه كلامي است كه ذاتاً با رسانه سمعي- بصري سينما متفاوت است. اگر استعاره را به‌طور كلي و به‌منزله عنصر بنيادين فكر در نظر بگيريم، زبانِ كلامي و غيركلامي مي توانند برخي مناسبات خود را با يكديگر بازيابند. از اين ديدگاه، تعامل استعاره‌هاي ادبي شعر فارسي و سينما در «دگرديسي عناصر زيبايي‌شناسانه» و با «معادل‌يابي عناصر سبكي» در دو رسانه تبيين مي شود.