پديد آورندگان :
پاسيان خمري، رضا دانشگاه آزاد اسلامي، واحد گرگان - گروه معماري , رجبعلي، حسن دانشگاه هنر اصفهان , رونده، محمدرضا دانشگاه هنر اصفهان
كليدواژه :
مساجد شهري , مساجد روستايي , گونه شناسي , مسجد , بلوچستان
چكيده فارسي :
با گسترش اسلام در قرون اوليۀ اسلامي، ساير مناطق مسلمان‌شده براساس نوع معماري منطقۀ خود و ويژگيهاي جغرافيايي آن، اقدام به احداث مساجد كردند. بلوچستان ايران نيز يكي از نخستين سرزمينهايي بوده است كه در اوايل قرون اسلامي، اسلام در آن گسترش يافت و مردم آن به‌تبع عوامل جغرافيايي، فرهنگي و مصالح ساختماني در منطقه، مساجد خود را بنا كردند. اين مساجد داراي ويژگيهاي متنوعي نسبت‌به ساير مناطق ايران هستند و در اين پژوهش، اين خصوصيات در دورۀ تاريخي سيصدسالۀ اخير، مورد شناخت و بررسي قرار ميگيرد (از دورۀ قاجاريه تا معاصر)، اين دورۀ تاريخي باتوجه‌به نمونه‌هاي قابل‌بررسي و مشاهده انتخاب شده است. بدين‌سان براي تبيين ويژگي‌ها تمايزي ذكر شده كه حاوي نكات ارزشمندي از زمينه‌هاي شكل‌گيري معماري است. هدف از پژوهش، شناسايي ساختار شكلي‌فضايي مساجد بلوچستان و معرفي گونه‌هاي برآمده از اين تحليل شكلي‌فضايي است. براي اين منظور، از روش تحقيقِ توصيفي‌تحليلي بهره گرفته شده است و جمعآوري اطلاعات ازطريق مطالعات كتابخانهاي و برداشت و بازبيني مساجد بلوچستان ميباشد. در اين پژوهش، ابتدا مساجد برحسب موقعيت مكاني به سه دسته مساجد عشايري، روستايي و شهري تقسيم شده و سپس برحسب معيار شكلي‌فضايي گونه‌شناسي صورت گرفته است. تفاوت گونه‌ها در نحوۀ شكل‌گيري و ارتباط فضاي باز، بسته و نيمه‌باز در الگوي فضايي مسجد است. يافته‌هاي گونه‌شناسانه حاكي از سه گونۀ صحن‌ـ‌شبستان، گونه صحن‌ـ‌رواق‌ـ‌شبستان و گونۀ دوشبستاني است. بيشترين تنوع گونه در دسته مساجد روستايي واقع شده است. مساجد شهري عليرغم تزيينات بيشتر و مصالح جديد در ساخت آن‌ها و مساحت زياد، همچنان از ساختار كالبدي‌فضايي مساجد روستايي تبعيت ميكنند. همچنين بررسي‌ها نشان مي‌دهد گونۀ صحن‌ـ‌رواق‌ـ‌شبستان در حال حاضر، پركاربردترين الگوي ساخت مساجد است و گونۀ دوشبستاني رو به فراموشي گذاشته است. گونۀ صحن‌ـ‌شبستاني همچنان الگوي مساجد ساده و كوچك در نقاط كم‌تراكم جمعيتي است.
چكيده لاتين :
After the spread of Islam in its early centuries, Muslims of other regions built mosques according to their vernacular architecture and geographical attributes. Baluchestan of Iran was one of the regions where Islam flourished during the early Islamic centuries, and the locals built their mosques according to their region’s geography, culture, and materials. These mosques have different characteristics in comparison with mosques of other Iranian regions, and these features are analyzed in this paper in surviving examples of the last 300 years (from the Qajar period to the present). Thus, the distinctive features that reveal valuable information regarding the formation of architecture are studied. The aim of this study is to identify the formal/spatial structure of the mosques of Baluchestan, and to formulate a typology. The research method is descriptive analytical, and data was gathered through library study and field surveying of mosques. At first, the mosques are classified into three groups: nomadic, rural, and urban, and then, they are categorized based on their spatial/formal attributes. The difference in types regards the relationship of open space, semi-open space, and masses in the spatial model of mosques. The typological study shows that the mosques of Baluchestan have three types which are: the courtyard-shabestan, courtyard-arcade-shabestan, and the double-shabestan type. Furthermore, urban mosques follow the physical/spatial model of the rural types despite more detail, newer materials, and larger areas. Findings also show that the model of courtyard-arcade-shabestan is currently the most widely used and that the construction of double-shabestan mosques is dying out. The courtyard-shabestan type is still the model of simple mosques in low population areas.
