تبيين شفافيتّ ساختار فضايي معماري ايران در دورۀ صفويهّ* مطالعة موردي: كوشك هشت بهشت و مسجد امام اصفهان

Explaining the Transparency of the Spatial Structure of Iranian Architecture in the Safavid era (Case Study: Hasht Behesht pavilion and Imam Mosque in Isfahan)

چكيده فضا، يكي از مفاهيم اساسي معماري است كه توسط كالبد محدود و در ارتباط ادراكي بين فرد ادراك كننده و كالبد ادراك شونده محسوس مي شود. در آثار معماري، تركيب فضاها، ساختار فضايي را شكل مي دهند كه متشكّل از روابط و كنش هاي دروني فضاهاست. ساختار فضايي، كيفياّت ادراكي ويژه اي را سبب مي شود كه نقش بنيادي در تجربه و فهم اثر معماري دارد. يكي از كيفياّتي كه در ساختار فضايي معماري ايراني ظهور يافته، شفافيتّ است كه در دورة اعتلاي معماري ايران، يعني دوران صفوي، ظهور و بروز شاياني داشته است. هدف تحقيق حاضر، تبيين و دسته بندي شفافيتّ در ساختار فضايي معماري ايران، با عطف توجّه به معماري دوران صفوي است. براي بررسي اين موضوع، بناهاي اين دوران با توجّه به ساختار فضايي آنها، به دو گونۀ برون گرا و درون گرا تقسيم شدند. از نمونه هاي گونۀ برون گرا، كوشك هشت بهشت اصفهان، و از گونۀ درون گرا، مسجد امام اصفهان انتخاب شدند. پژوهش حاضر، به روش مطالعۀ موردي، بر پايه ي داده هاي حاصل از اسناد كتابخانه اي و مشاهدۀ ميداني، به تحليل، تبيين و دسته بندي انواع شفافيتّ در ساختار فضايي معماري ايران مي پردازد. يافته هاي اين تحقيق نشان مي دهد كه شفافيتّ فضايي در معماري ايراني متنوّع است. اين كيفيتّ ادراكي فضا، به دو صورت حركتي/ ادراكي و بصري/ ادراكي قابل دسته بندي است. معماران ايراني، با عناصري هم چون فخرومدين، شناشيل، هورنو، شباك و روزن، به شفافيتّ بصري/ادراكي، و با عناصر ديگري نظير حياط، ايوان و گنبدخانه، به شفافيتّ حركتي/ادراكي دست پيدا كرده اند. عناصر شفافيتّ بصري/ ادراكي، علاوه بر عملكرد خود، سبب نورانيتّ، تداوم بصري و درك همزمان درون و بيرون فضا مي شود؛ درحالي كه شفافيتّ حركتي/ادراكي، ايش، سبكي، تسلسل، يكپارچگي و پيوستگي فضا را به همراه دارد؛ و انسان همواره فضا را تعريف شده، ولي بي پايان احساس مي كند. درنتيجه، معماري ايراني، به ويژه در دوران صفوي، واجد تسلسل و در عين حال پيوستگي فضايي است. اين پيوستگي فضايي، همواره آدمي را در درون فضايي كه تعريف شده قرار مي دهد.

Space is one of the basic concepts of architecture, which is surrounded by the form and is perceived in the perceptual relationship between the perceiver and the perceived form. In architectural works, the articulation of spaces forms the spatial structure which consists of the internal relations and interactions of spaces. The spatial structure causes a special perceptual quality which has a fundamental role in the experiencing and understanding an architectural work. One of the appearing qualities in the spatial structure of the Iranian architecture is trans - parency that has had worthy appearance in the period of the architecture excellence, Safavid era. The goal of this study is to explain and classify transparency in the spatial structure of Ira - nian architecture, considering the architecture of the Safavid era. For this purpose, buildings of this period were divided into two types, according to their spatial structure: extrovert and introvert. Hasht Behesht pavilion of Isfahan and Imam Mosque were respectively chosen as extrovert and introvert types. The study, based on case study method, has attempted to an - alyze, explain and categorize various types of transparency in the spatial structure of Iranian architecture, using data from library documents and field observations. The findings of this research show that spatial transparency is diverse in Iranian architecture. This perceptual qual - ity of space can be classified to “moving / perceptual” and “visual / perceptual”. Iranian archi - tects have achieved visual / perceptual transparency through elements such as Fakhromedin, Shanashil, Hornoo, Shebak and Rozan, and have achieved moving / perceptual transparency through elements such as courtyard, porch and dome. Research findings also show that the elements of visual / perceptual transparency, in addition to their performance, contribute to lightness, visual continuity and simultaneous understanding of internal and external spaces; while moving / perceptual transparency contribute to opening, lightness, sequence, integrity and continuity of space, and one always feels space as defined but endless. As a result, Iranian architecture, especially in the Safavid era, has both spatial sequence and continuity. The spa - tial continuity always places a person inside a space which is defined.