بازنمايي نقش حوزه علميه شهر قم در ظهور گفتمان اسلام سياسي در دوره پهلوي ( با تاكيد بر انديشه سياسي امام خميني )

Representing the role of Qom Religious Seminary in Political Islam of Pahlavi Period(With emphasis on the political thought of Imam Khomeini)

نقش شهر قم به عنوان مرجع توليد كننده دانش ديني در تحولات دوران معاصر ايران بسيار زياد است. اين شهر كه از گذشته ها صيغه اي مذهبي داشته است، ادبيات متنوعي را در زمينه امور مذهبي توليد كرده كه از يك سو تعامل با حكومت را تجويز كرده و از سوي ديگر تقابل با آن را در دستور كار خود قرار داده است. در اين راستا برخي از علماي شهر قم در قالب رويكرد سنت گرايانه، موضعي انفعالي و بعضا تعاملي را در ارتباط با رژيم پهلوي اتخاذ كرده اند و برخي ديگر نيز با ارائه تفسيري جديد از گزاره هاي ديني، تقابل با آن رژيم را سرلوحه كار خويش قرار دادند. با توجه به پس زمينه هاي مذهبي شهر قم، شاهد رشد دو فرا روايت در فضاي كالبدي اين شهر هستيم. يكي فراروايت سنت‌گرايي ديني و ديگري فرا روايت اسلام سياسي- انقلابي. هرچند در ابتدا فرا روايت سنت‌گرايي ديني بر فضاي حوزه علميه قم حاكم بود؛ اما بتدريج شاهد هژمونيك شدن روايت اسلام سياسي- انقلابي نه تنها در فضاي سياسي شهر قم، بلكه در فضاي سياسي ايران عصر پهلوي هستيم. سوال نوشتار حاضر اين است كه علل چرخش فرا روايت اسلامي سنتي به اسلام سياسي- انقلابي در فضاي فكري حوزه علميه قم چيست؟ نگارندگان با تكيه بر نظريه ساخت‌يابي گيدنز بر اين باورند كه هرچند ساختار اجتماعي و سياسي دوره پهلوي دوم در تغيير رويكرد حاكم بر حوزه علميه قم ‌تاثير داشته اما عامل اصلي اين تحول، نقش موثر علماي ديني به ويژه امام خميني به عنوان كارگزاران حوزه علميه بوده است. نوشتار حاضر با استفاده از روش توصيفي- تحليلي بر آن است تا نحوه تغيير گفتمان حوزه از گفتاري سنت گرا به گفتاري انقلابي و ارائه قرائتي حداكثري از اسلام به عنوان راه و روش مبارزه را از يك سو و از سوي ديگر تغيير در رهبري حوزه و نقش برجسته امام خميني (ره) در ارائه قرائتي انقلابي از اسلام سياسي را مورد بررسي قرار دهد.

The role of Qom as producing source of religious knowledge in changes during contemporary period of Iran is significant. As this city has had religious background from the past, it has produced various literature in the realm of religious affairs that in one hand administrated interaction with state and on the other contrasted with it. In this trend, some of clergymen in Qom have adopted passive stand in the framework of traditionalist approach, the others adopted interactive stand in relation with Pahlavi regime and some of the others adopted contrastive stand with this regime through presenting new interpretation of religious statements. Regarding religious backgrounds of Qom, we have noticed development of two metanarratives in framework of this city. Traditionalist religious metanarrative and the other Islamic revolutionary-political metanarrative. Although at first traditionalist religious metanarrative was dominant in religious seminary field of Qom; but gradually we noticed hegemonic inclination of Islamic revolutionary-political narrative not only in political atmosphere of Qom but also in political atmosphere of Iran during Pahlavi period. The question in this study is that what are the reasons for inclination of traditionalist Islamic metanarrative to revolutionary-political Islam in thought atmosphere of Qom religious seminary? Authors based on Gideon’s structure finding theory believe that although social and political structure of second period of Pahlavi affected change of dominant approach in Qom religious seminary, but the main factor of this change is the significant role of religious clergymen as representatives of the religious seminaryKeywordsQom religious seminary, interaction, contrast, religious traditionalist metanarrative, political Islam metanarrativeKeywordsQom religious seminary, interaction, contrast, religious traditionalist metanarrative, political Islam metanarrativeKeywordsQom religious seminary, interaction, contrast, religious traditionalist metanarrative, political Islam metanarrativeKeywordsQom religious seminary, interaction, contrast, religious traditionalist metanarrative, political Islam metanarrative