طبقه‌بندي و تحليل كاربردي معماري صخره‌اي در دامنه كوه آتش‌فشاني سهند در شمال‌غرب ايران

Classification and Practical Analysis of the Rocky Architecture in Skirts of Sahand Volcano, Northwest of Iran

معماري صخره‌اي فضاي ساخته‌شده به‌وسيله حفاري در بدنه‌هاي طبيعي كوه و در بستر زمين بدون استفاده از مصالح ساختماني است كه در نقاط مختلف كشور در طي قرون متمادي به‌صورت بومي شكل گرفته است. دامنه كوه آتش‌فشاني سهند در استان آذربايجان شرقي يكي از مناطق مستعد براي اين‌گونه معماري است كه اين تحقيق با هدف شناسايي، معرفي و گونه‌شناسي آن انجام گرفته است. در كنار مطالعات اسناد، از روش ميداني جهت ثبت و ضبط و توضيح وضعيت كنوني، و از سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS) براي شناخت الگوي توزيع معماري صخره‌اي دامنه كوه سهند استفاده گرديد. نتايج بررسي‌هاي انجام‌شده حاكي از شناسايي تعداد 113 نمونه معماري صخره‌اي در دامنه سهند است كه در محدوده شهرستان‌هاي استان آذربايجان شرقي (تبريز، آذرشهر، عجب‌شير، بناب، مراغه، هشترود و بستان‌آباد) به انجام رسيده است. معماري‌هاي صخره‌اي فوق از منظر ريخت‌شناسي در قالب‌هاي سطحي، زيرسطحي و تركيبي (همراه با مداخلات جديد) قابل دسته‌بندي هستند. همچنين از لحاظ گونه‌شناسي و تقسيم‌بندي كاربري داراي استفاده‌هاي مختلفي است، از جمله: الف) معماري مسكوني و استقراري، ب) معماري آييني و مذهبي، ج) معماري استحفاظي، د) معماري در قالب ابنيه عمومي و عام‌المنفعه، ه) بناهاي متفرقه. هم‌اكنون بسياري از اين آثار دچار ويراني شده و كاربري اوليه خود را از دست ‌داده‌اند و يا دچار تغيير كاربردي گرديده‌اند.

Rocky architecture is in fact the space which is excavated in natural body of mountains without using any building materials. This type of rural architecture had been developed in several parts of Iran during centuries. One of the appropriate zones for such architecture is the skirts of Sahand volcano, East Azerbaijan province. This paper aims to recognize, introduce and understand the typology of rocky architecture of Sahand. For this purpose, in addition to documentary studies, fieldwork investigation was done to describe and document the current situation of the sites, and GIS was used to understand the distribution pattern of the rocky architecture in the skirts of Sahand volcano. The results of the survey led to recognition of 113 rocky architectures around the Sahand Mountain in East Azerbaijan province (Tabriz, Azarshahr, Ajabshir, Bonab, Hashtrud, and Bostanabad). In terms of morphology, the rocky architecture of Sahand is categorized into surface architecture, underground architecture and the combinative type (with new interventions). This architecture can be divided to five categories from typological and functional points of view: a) residential and settlement architecture, b) religious and ritual architecture, c) protective and military architecture, d) public constructions, and e) other structures. Nowadays, many of these constructions are turned to ruins; and some of them have lost their initial functions.