دوره‌بندي تاريخ قلم‌هاي كتابت در منابع درجه اول تاريخ خوشنويسي

Periodization of Islamic scripts` history on the basis of first hand sources

دوره‌بندي عبارت است از تقسيم زمان به واحدهايي كوچك كه در هر بخش از جهتي يكساني و يكنواختي برقرار باشد. اكثر مورخانْ تاريخ خوشنويسي ايران را بر مبناي ادوار سياسي يا گاه‌شماري طبقه‌بندي كرده‌اند. اما اين روش‌ها به‌رغم فوايدي كه دارند با تغيير و تحولات خوشنويسي منطبق نيستند. بنابراين به طرحي براي دوره‌بندي نيازمنديم كه هم منطبق با تحولات خوشنويسي باشد و هم از مباني بومي اين سرزمين برآمده باشد. براي اين منظور در اين نوشتار گزارش‌هاي تاريخي ضبط شده در رسالات، تذكره‌ها و ديباچه‌هاي فارسي خوشنويسي بررسي و ويژگي‌هاي يكي از روش‌هاي دوره‌بندي مشترك آنها كه به تاريخ قلم‌هاي كتابت اختصاص دارد به روش توصيفي و تحليل مايگاني در قالب چند سوال به اين شرح مطالعه شد: در منابع درجه اول كدام طرح دوره‌بندي براي روايت تاريخ قلم‌هاي خوشنويسي بيشتر به كار رفته است؟ دوره‌هاي اين طرح متأثر از چه عامل يا عواملي تغيير مي‌كند؟ خصوصيات اصلي هر دوره چيست؟ نقاط قوت و ضعف اين طرح چيست؟ مرجع اين روش دوره‌بندي تصرفات اعمال‌شدۀ برخي خوشنويسان در شيوۀ پيش از خود است. در پايان اين بررسي مشخص شد در اين طرح دوره‌بندي اولاً مقطع دوره‌هاي تاريخي براي هر قلم بر مبناي زمان فعاليت خوشنويسان برجسته‌اي است كه ابداعاتشان به هنجار غالب آن عصر درآمده است. ثانياً اين طرح از نوع طرح‌هاي دوره‌بندي بر مبناي سبكِ دوره است زيرا نتيجۀ ابداعات خوشنويسان در صورت خط قابل مشاهده و پيگيري است. ثالثاً اين طرح براي دوره‌بندي همۀ اقلام خوشنويسي قابل استفاده است، چه قلم‌هايي كه تاريخ تحول و خوشنويسان برجسته‌‌شان شناخته شده است – مانند نستعليق- و چه آنها كه اطلاعات دربارۀ تاريخ و خوشنويسانشان محدود است – مانند كوفي. البته در اين طرح هميشه هنجار غالب هر عصر ملاك دوره‌بندي است بنابراين در روايت تاريخ بر مبناي آن نبايد از هنجارها، سبك‌ها و مكاتب فرعي كه همسو با آن نيستند غافل شد.

Periodization is the process of dividing the time into smaller blocks so that, each block has its uniformity. Almost all of the historians have narrated the history of Islamic calligraphy on the basis of political periods or chronometric dating. But, in spite of the advantages, these methods are not consistence with the real evolution of calligraphy. So, the method of periodization is better to be firstly consistence with the visual evolution of calligraphy and secondly, on the basis of local principles. To this, in this article the historical reports of calligraphy recorded in old manuals, prefaces of albums (Moraq`s), and biographies (Tazkares) in a descriptive- analytics methos were studied and one of the periodization methods used for classification of scripts` history explained. To do this the following questions are answered: which kind of periosdization was used more in the first hand resources? What are the charactristics of every period? What are advantages and disadvantages of this periodization model? The basis of the method is the alterations done by outstanding calligraphers in the styles of their time. Firstly, in this method the section of periods is the time of calligraphers whose styles became the norm of their time. Secondly, the method is of the methods based on the period style. Thirdly, the method can be used for classification of all the Islamic scripts. But the significant point is that in historiography by the method, the norm of periods is the basis of historical narration so the historians should pay enough attention to the trivial styles.