اقبال لاهوري و شيطان

از جمله موضوع هاي قابل تأمّل در آثار و اشعار عرفاني كه حتّي رگ و ريشه هاي آن به ادبيّات معاصر نيز راه يافته، نوع نگاه شاعران و عارفان ايراني است به ابليس (شيطان) و امتناع وي از دستور خداوند و نيز كاركرد او در جهان هستي. برخي او را همان گونه توصيف كرده اند كه قرآن، و برخي ديگر بر خلاف ديدگاه قرآن كه وي را رانده شده از درگاه الهي و لعين و دشمن خدا مي داند، شيطان را عارف بالله و عاشق خدا دانسته اند! مسئلۀ اين مقاله، بررسي موضوع ابليس يا همان شيطان در ادبيّات كلاسيك فارسي است - صرف نظر از اين كه اين دو واژه ، دو مفهوم جداگانه را القا كنند، يا در عين حال كه دو واژۀ متفاوت هستند، داراي يك مفهوم مشترك باشند - و هدف آن، تحليل ديدگاه هاي متفاوتِ عرفا و شعرا بدين مخلوق است و آن گاه سنجش آن با اشعار و ديدِ اقبال لاهوري است. يافتۀ مقاله اين كه اقبال، ضمن پرداختن به موضوعي كهن، نگاه و نظريّه اي خاص در اين زمينه مطرح كرده و در واقع مطلبي جديد به گنجينۀ ثمره هاي فكريِ ادب و عرفان كلاسيك ايران افزوده، كه شايستۀ توّجه وافر است. روش نيز بر اساس استفاده از كتب معتبر و بهره مندي از مجلّه ها و مقاله هاي علمي - پژوهشي است و نتيجۀ مقاله در بهره گيريِ صحيح و متفاوت و ژرفاييِ ديدگاه اقبال لاهوري نسبت به شعراي كلاسيك، خود را نشان داده است.