ماهيت هجاي مصحف در سده هاي نخست اسلامي

The Nature of the Qur’an’s Spelling in Early Islamic Centuries

گزارش هاي موجود در قديمي ترين كتاب هاي تاليف شده در خصوص هِجاي مصاحف (همچون كتاب المُقنِع ابوعمرو الداني)، كاربرد شيوه هاي املاي متفاوت يك واژه خاص در مواضع معيني از متن قرآن را امري قاعده مند و ثابت در جاي جاي مصحف معرفي مي كنند؛ به گونه اي كه به نظر مي رسد هنگام كتابت متن قرآن بايد از آن قواعد پيروي كرد. اما تطبيق بسياري از گزارشات با شواهد متعددي از كهن ترين نسخه هاي قرآني به جا مانده از سه قرن نخست اسلامي، گزارش هاي موجود در اين كتاب ها را نقض كرده و نشان مي دهد كه كاتبان نخستين مصاحف قرآن در چگونگي املاي برخي از كلمات قرآن هم داستان نبوده اند. از سوي ديگر، مطالعه قواعد نگارش در نقوش و مكتوبات جاهلي سده نخست پس از اسلام نشان مي دهد كه كتابت مصحف در مواردي همچون اعجامِ گاه به گاه برخي حروف همسان نوشت، حذف يا اثبات الف مياني در كلمات، رسم تاء تانيث با تاء كشيده يا به شكل مدور، جايگزيني الف ممدود با الف مقصور، مشابه اين نقوش است و قاعده مُطرِدي در شيوه اعجام و املاي كلماتي خاص، چه در كتابت مصاحف و چه غيرِ آن وجود نداشته است. بنابراين مشاهده چنين عملكردي از سوي كاتبان، گفته فراء را مبني بر عدم التزام نخستين كاتبان عرب به يك شيوه واحد در كتابت تاييد مي كند.

The reports extant in the oldest written books on the Qur’an’s spelling (such as Abū ‘Amr al-Dānī’s al-Muqni‘), introduce the application of different spelling styles of a particular word in certain positions of the Qur’an’s text as enjoying methodical and constant rules throughout the Qur’an, to such an extent that it seems that these rules are to be followed while copying the text of the Qur’an. However, comparison of many reports with various evidences from the oldest copies of the Qur’an extant from the early three Islamic centuries contradicts the reports presented in these books and shows that the scribes of the early copies of the Qur’an were not unanimous in the spelling of some of the Qur’an’s words. On the other hand, the study of the writing rules in the pagan figures and written texts of the first century of the post-Islamic period indicates that writing copies of the Qur’an in such instances as occasional i‘jām (marking a consonant with diacritical points) of some similarly scribed letters, omission or retainment of the middle alif in words, drawing the feminine tā with long tā in circular form, substituting prolonged alif with abbreviated alif are similar to these figures and there has not been a universal (muṭṭaradī) rule in style of i‘jām and spelling specific letters, either in copying the Qur’an or other than that. Therefore, noticing such a practice by the scribes would confirm Farrā‘’s view concerning non-commitment of the early Arab scribes to a single style in copying.