ماهيت و ساختار اعجاز قرآن در نظام انديشگاني خطايي و جرجاني

The Nature and Structure of Miracles of the Quran from Khataei and Jorjani’s point of view

اعجاز قرآن از جمله مسايل محوري در مباحث انديشمندان است. ابوسليمان خطابي و عبدالقاهر جرجاني از صاحب‌نظران در اين عرصه هستند كه وجه اعجاز قرآن را در نظم آن مطمح نظر قرار داده‌اند. جستار حاضر، با روش توصيفي‌ـ تحليلي و با رويكرد مقايسه و نقد، به بررسي آراي خطابي و جرجاني در زمينة اعجاز قرآن كريم پرداخته‌است. خطابي معتقد است كه اساس بلاغت در قرآن به گونه‌اي است كه اگر لفظي از جاي خود برداشته شود و لفظ ديگري به جاي آن قرار گيرد، سخن تباه مي‌گردد يا شكوه و جلوه‌اي كه داشته، از ميان مي‌رود و در نتيجه، بلاغت رخت برمي‌بندد. ليكن نظرية نظم از منظر جرجاني با نحو مرتبط است. از ديدگاه وي، نظم از طريق ادراك معاني نحوي محقّق مي‌گردد و اين ادراك از طريق گزينش نيكو ميسّر است. وي معتقد است كه لفظ در نظم، تابع معناست. همچنين، ارتباط ميان الفاظ، مانند ارتباط‌هاي نحوي، به خودي خود، به نظم منجر نمي‌شود، بلكه ترتيب معاني و ساختار آن در ذهن متكلّم است كه موجب نظم مي‌شود. خطابي و جرجاني هر دو اعجاز تأثيري قرآن را مي‌پذيرند، ولي تحدّي قرآن را در نظم آن دانسته‌اند. تأمل در نظرات اين دو انديشمند نشان مي‌دهد كه رويكرد خطابي در البيان بلاغي است، اما جرجاني در دلائل الإعجاز رويكردي نحوي‌ـ بلاغي و در عين حال، هنري دارد. در حقيقت، جرجاني انديشة نظم را به كمال رساند، به گونه‌اي كه اكنون از نظر بسياري، مهم‌ترين وجه اعجاز محسوب مي‌شود.

Miracles of the Quran are those of the key issues disscused by the thinkers. Abusoleiman Khataei and Abdolghaher Jorjani are considered as the leading figures of the field that have paid close attention to the miracle aspect of the Quran in terms of poetry. The present study is meant to examine Khataei and Jorjani s views on the miracles of the Quran based on a descriptive-analytic approach and through comparing and critiquing. Khataei holds that the nature of the Quran is in a way that if a word of it is replaced with another word, the word will lose its intended meaning or its glory, and therefore, its rhetoric will go away. On the other hand, Jorjani holds that the structure of the Quran is related to the poetic aspect of it. He believes that the poetic aspect can be understood through the structural meanings, and this understanding is possible through a nice selection. He also believes that a word in the poetry is a function of semantic. Moreover, the relation between the words, unlike structural relations, does not lead to poetry, yet it is the order of the meaning and their structures in the mind of the speaker that makes poetry. Both Khataei and Jorjani accept the effect of the miracle of the Quran, but they see its uniqueness in its poetry. Considering these two thinkers’ ideas, we can understand that Khataei’s approach in Albayan is rhetoric, but that of Jorjani in Dalaelolejaz is structural and rhetoric as well as artistic. In fact, Jorjani has perfected the poetic thought in a way that, at present, many consider it as the most important aspect of the miracle.