سير تحوّل زيبايي‌شناسي طبيعت در تك‌نگاره‌هاي مكتب اصفهان

طبيعت در فرهنگ و هنر و به‌ويژه نگارگري ايراني نقش و جايگاه مهمّي دارد. به همين دليل، اين پژوهش با مطالعه منابع مكتوب و تاريخي، به تحليل و بررسي جايگاه و چگونگي تغيير سير زيبايي‌شناختي طبيعت، به‌منزله يكي از اركان نگاره‌هاي ايراني در مكتب اصفهان مي‌پردازد. پيش‌فرض اين پژوهش نيز اين بوده است كه طبيعت در تك‌نگاره‌هاي مكتب اصفهان، تا حدّ زيادي كاركرد سابق خود را ازدست مي‌دهد و در بسياري از نگاره‌ها از اهميت نقش آن در ساختار اصلي نگاره كاسته مي‌شود. طبيعت به‌منزله يكي از مهم‌ترين نمودهاي نگارگري ايران، همواره نزد نگارگر ايراني جايگاه مهمّي داشته است و جلوه شورانگيز آن را تقريباً در همه نگاره‌هاي ايراني مي‌توان ديد. ولي نمود عيني و زيبايي‌شناختي طبيعت در نگارگري و به‌ويژه تك‌نگاره‌هاي مكتب اصفهان، جلوه‌اي متفاوت با سنّت نگارگري پيش از آن دارد و از آن جايگاه آرماني و بهشتي پيشين برخوردار نيست؛ حتي نقش آن گاهي تا حدّ پس‌زمينه فرو كاسته مي‌شود يا به‌كلّي از نگاره‌ها حذف مي‌شود. در مجموع، طبيعت در اين مكتب مانند گذشته از تناسب مكمّلي با ديگر عناصر نگاره‌ها (مثل انسان و معماري) برخوردار نيست. علت چنين چيزي را مي‌توان در تحولات تاريخي، شرايط فرهنگي و اجتماعي، رواج نيافتن كتاب‌آرايي درباري، ارتباط ايران با فرهنگ غرب، سنّت نقاشي متاخر گوركانيان هند و ارمنيان ساكن اصفهان، همچنين تغيير الگوهاي زيبايي‌شناختي نگارگر ايراني جستجو كرد. در واقع، از اين به بعد، نگارگر ايراني سير تحوّل نگاره‌هاي خود را به سوي نوعي انسان‌گرايي در نقاشي و در ابعاد كلّي، در انديشه و فرهنگ ايراني سوق مي‌دهد.