بررسي و سنجش نظريه علم الهي در فلسفه فارابي

Investigating and Evaluating of the Theory of Divine Knowledge in Farabi's Philosophy

علم الهي از مسائل بسيار دقيق و دشوار فلسفه اسلامي است و نخستين فيلسوف اسلامي كه به طور جدي به اين مسئله پرداخته ،‌فارابي است .فارابي در آثارش از هر سه قسم علم الهي، به تفصيل بحث كرده است. به باور او، علم خدا به ذات خويش به نحو حضوري است. علم خدا به ممكنات در مقام ذات يا پيش از خلقت، از طريق علم به صور معقول اشيا در ذات خدا و لذا به نحو صوري ارتسامي و از سنخ علم اجمالي است. او به شبهه علم پيشين الهي و اختيار انسان نيز در ذيل اين علم، پاسخ داده است. علم خدا به ممكنات در مقام فعل يا پس از خلقت، از طريق علم به اسباب و علل عاليه ممكنات، اشيا و امور جزئيِ ممكن را دربرمي گيرد و به نحو صوري ارتسامي و از سنخ علم اجمالي حاوي تفصيلات است. اما با رساله فصوص الحكم، اگر از آنِ فارابي دانسته شود، باب ديگري در علم الهي گشوده مي شود. نظريه فارابي در علم الهي، در فلاسفه اسلاميِ بعدي، به ويژه ابن سينا تاثير فراوان نهاده، اما برخي ديگر مانند سهروردي (شيخ اشراق) و عده اي از محققان معاصر، آن را نقد كرده اند. در نوشتار حاضر، اهم اين نقدها تبيين و از ديد نگارنده، مورد سنجش و ارزيابي قرار خواهند گرفت. در مجموع، نظريه فارابي از ديد نگارنده، داراي نقاط قوت و ضعف مهمي است. در مجموع، نظريه فارابي در علم الهي و اقسام آن، داراي نقاط قوت و ضعف مهمي است كه دراين مقاله به آن ها پرداخته خواهد شد.

Divine knowledge is a very precise and difficult issue in Islamic philosophy، and the first Islamic philosopher who has seriously studied the issue is Farabi. He has discussed in detail all three types of divine knowledge. According to him، the God's knowledge to himself is a presential knowledge، not a formal representative one. God's knowledge to contingents، as being in his essence or before creation (essential knowledge or pre-knowledge) is through his knowledge of the rational forms of things in his essence، and thus it is a formal representative and a non-detailed one. He has responded to the paradox of pre-knowledge and human free will under this type of knowledge. God's knowledge to contingents، as being in his action or after creation (active knowledge)، through his knowledge of superior causes of contingents، includes individual and contingent things، and somehow is a formal representative knowledge and a non-detailed knowledge with details. But in Fusus al-Hekam، if it is considered as one of Farabi's works، another explanation of divine knowledge is presented. Farabi's theory of divine knowledge has exerted a great influence on the later Islamic philosophers، especially Ibn Sina، but others، such as Suhrawardi (Sheikh al- Ishraq) and some contemporary researchers، have criticized it. In the present article، some of the most important of these critiques are explained and evaluated from the perspective of the writer. In general، Farabi's view on divine knowledge and its types has the important strengths and weaknesses that will be addressed in this article.