چالش خوانش عقل گروانه از آثار تاريخ نگاري ايراني اسلامي كاربست تفسيرِ خلاصه وار در بازخواني البدء و التاريخ

Challenging the Rationalist Readings of Iranian Islamic Historiographic works: Applying the Summary Interpretation to the Re-reading of al-Badʿ va al-Târikh

البدء و التاريخ در بزنگاه عصر تدوين تمدن اسلامي به قلم مقدسي تاليف شده و كشمكش هاي گفتماني انديشمندان در آن بازتاب يافته است. در عين حال، محققان معاصر آن را نمونه اي از نگرش عقلاني - فلسفي به تاريخ در سنت تاريخ نگاري اسلامي دانسته اند. بنابراين بازيابي «ايده كليدي» مقدسي در نگارش البدء و التاريخ و «معناي بنيادين» آن، به عنوان مسئله مقاله حاضر، مهم و ضروري مي نمايد. در پاسخ بدين مهم، مقاله درصدد نقد تاريخي البدء و التاريخ و بازانديشي در آن با تكيه بر مباني نظري تعينِ اجتماعي و فرهنگي معرفت و همچنين كاربست تفسير خلاصه وار به مثابه روش خوانش و نقد متن است؛ امتزاجي كه مقاله را عملاً به يك مطالعه موردي در حوزه «جامعه شناسي معرفتِ هرمنوتيكي» براي كاربست در نقد متون تاريخي مبدل كرده است. از خوانش البدء و التاريخ بر مبناي اين چارچوب چنين برمي آيد كه گسترش انسان گرايي اسلامي قرن چهارم، كه همراه با جهان وطني، ديانت گريزي و فردگرايي بوده است، به مثابه بخشي از مولفه هاي تاثيرگذار اما طردشده ذيل گفتار بدعت در بافتار تاريخي اين عصر، بدان گونه كه جوئل كرمر بدان مي پردازد، زمينه اي را شكل داد كه مقدسي به نگارش كتاب خود از منظر كنش گفتماني معطوف به سلطه/طرد بپردازد. در فصول مختلف كتاب، وي واكنش منفي خود به اين شرايط را نشان مي دهد و راه برون رفت از اين شرايطِ به زعم خويش بحراني را بازگشت به سنت گرايي شريعت محورانه و تفسير راست كيشانه مبتني بر آن به مثابه تنها چارچوب ارزشمند در سامان دهي به زندگي مسلمانان مي بيند. بنابراين بر خلاف خوانش عقل گروانه از اين اثر، بازخواني گذشته و روايت رويدادها در اين اثر در چنين راستايي به شكل جدلي و هنجارين تدوين و بازنمايي شده است كه ضروري است در نقد تاريخي گزارش هاي آن مورد توجه قرار گيرد.

Al-Badʿ va al-Târikh have been written in the formation period of Islamic Civilization by Maqdasi and reflects the discursive struggles of scholars of his era. At the same time، contemporary scholars have described it as an example of rational-philosophical attitude to history in the tradition of Islamic historiography. This paper is an attempt to historically criticize al-Badʿ va al-Târikh and to re-think it according to the theoretical foundations of the social and cultural determination of knowledge، as well as the use of the summary interpretation as a method for reading and criticizing texts، which makes this paper a case study in the field of "hermeneutical sociology of knowledge" applied to the criticism of historical texts. According to a reading of al-Badʿ va al-Târikh based on this framework، the spread of Islamic humanism in the fourth century A.H.، which had been accompanied by cosmopolitanism، a kind of secularism، and individualism، as a part of the influential components of the historical context of this period، but rejected as heretic، as Joel Craemer deals with the matter، had created a background on which Maqdasi wrote his book as a discursive act towards the domination/exclusion conditions. In the various chapters of the book، he shows his negative reaction to these conditions and a way out of it by returning to the traditional Shari'a and orthodox interpretation of it as the only valuable framework for organizing the lives of Muslims. Therefore، contrary to the rational readings of this work، the past retelling and the narrative of events in this work have been formulated and represented in a controversial and normative way، which must be considered in the historical criticism of its accounts.