تعارض محتوايي در رويكرد عرفاني منطق‌الطير عطّار با رسالةالطير ابن سينا

Content-based Contradiction in Mystical Approach: Attar's Mantiq al-Tayr and Avicenna’s Risalat-al-Tayr

يكي از مقاطع تقابل عقل و عرفان، رويكرد شريعت‌گراي برخي علما و عرفا با رويكرد خردگراي برخي حكما و فلاسفه در قرون پنجم تا هفتم است. اين تقابل به‌صورت تعارض­ هاي علمي و عقيدتي نامحسوس و عميقاً اثرگذار، در زير پوست خشن تاريخ آن قرن‌ها در جريان بود و برخي از فلاسفه و عرفا نمايندة دو جبهة آن تلقي مي‌شدند. هدف اين تحقيق، واكاوي تشابهات و تباين­ هاي دو جريان فكري متقابل سينوي و عطاري است كه نمايندگان دو رويكرد يادشده بودند. اين پژوهش با طرح پيش‌فرض هدفمندي تصنيف و تأليف رسالات نمادين سلوك مرغان، تباين­ هاي محتوايي رسالةالطير ابن‌سينا و منطق‌الطير عطار را بررسي مي‌كند. پس از نقل اختصاري متون معارض، موارد تباين و تقابل معرفي و شرح، علل و عوامل منجر به بروز تقابل‌ها بيان شده است. مغايرت در تلقي از جان و هبوط آن در جسم، رويكرد به ضرورت رهبري، نگاه به قوانين علمي و نفي منطق و عليت، تباين رويكرد به تعامل ملك مرغان با مرغان سالك، درون‌گرايي و شناخت برون‌گراي علمي-فلسفي، اختلاف‌نظر در شمار سالكان واصل به مقصد و توفيق براي ديدار حضرت ملك، تعارض در سنجش سلوك شناخت‌شناسانه به وسيلة عقل و عشق، از يافته‌هاي اين تحقيق‌اند كه مي‌توان آن‌ها را بازنمايي مباني تقابل تاريخي عرفان شريعت‌مدار با عرفان مبتني بر خردورزي فلسفي تعريف كرد.

One of the contradictions of reason and mysticism was the contrast between religious-oriented approach of some scholars and mystics and rationalistic approach of some governors and philosophers during 5th-7th centuries (AH)/ 12th-15th centuries (AD). This hidden yet deep contrast continued throughout the centuries in different scientific and ideological forms among philosophers, jurisprudents, and mystics, and some philosophers and mystics were representatives of these different thought factions. The present study examined the similarities and differences of the two contradictory movements called Avicenna's and Attar's approaches, as representatives of each approach. In this study, presuming the purposeful authorship of symbolic journey of birds, the contradictions in Avicenna's Risalat-al-Tayrand Attar's Mantiq al-Tayr were examined. To this end, the contradictory contents of the mentioned books were extracted, compared, and then analyzed. The results showed that the point of departure between Attar and Avicenna is their interpretation of the soul and its dwelling in the body. Furthermore, the necessity for a path-finder's guide, a scientific approach towards phenomena on Avicenna's part and rejection of logic and cause-and-effect view on Attar's part, different approaches concerning the interactions between King of birds and other birds, different viewpoints on the matters ofmeeting God and the number of mystics who managed to meet Him, the epistemological difference between reason and love, and finally the introvert prospect of mysticism and the extrovert approach of philosophy are the main contradictory points of these two scholars. These contradictions could be suggestive of historical contrasts between religious-oriented mysticism and philosophical and rational mysticism.