كليدواژه :
كشش و كوشش , لوازم اخلاقي , قضا و قدر الهي , نظر و عمل , جبر و اختيار
چكيده فارسي :
موضوع اين نوشتار تبيين مسئله‌گونگي موضوع جبر و اختيار در انديشۀ عطار است؛ بدين معنا كه چرا در برخي اشعار او صريحا با جبرگرايي مواجهه‌ايم و هرگونه اراده و قدرت از انسان سلب مي‌شود، اما در مقابل اشعار فراواني از او را نمي‌توان بدون مختار بودن انسان فهم كرد. در تلاش براي تبيين اين تعارض اين نتيجه حاصل آمد كه خاستگاه اصلي در واقع تعارض در دو مقام نظر و عمل است؛ آن‌دسته از اشعار عطار كه ناظر به مباحث نظري به‌ويژه مبتني بر مباني خداشناختي كلامي-عرفاني وي است، به‌ويژه تقريري كه از بي‌علّت بودن خداوند، فاعليّت مطلق و قضاء و قدر الهي به دست مي‌دهد به جبرگرايي محض مي‌انجامد. امّا اين جبرگرايي لوازمي دارد كه با توصيه‌هاي اخلاقي و سلوكي، تكاليف ديني، تعليم و تربيت‌پذيري انسان، هدايت‌گري انبياء، مسئوليّت اخلاقي ناسازگار است و آنها را از اهميّت و معني تهي مي‌سازد، چه آنكه پيشفرض بنيادي آنها مختار بودن انسان است، در صورتي كه عطار در اشعاري كه ناظر به مباحث عملي، سيرو سلوك عرفاني و توصيه‌هاي اخلاقي و امر و نهي‌هاي ديني و ترغيب به مجاهدات و طاعات است، بر اين امور تأكيد دارد. در عين حال نشان داديم كه هرچند عطار، ضمن اعتراف به عجز خود در عرضۀ راه‌حلي عقل‌پسند، تلاش مي‌كند براي رفع اين ناسازگاري توجيهاتي مثل جمع كشش الهي و كوشش انساني بياورد، اما موفق نيست. در پايان نيز به برخي ديگر از لوازم اخلاقي جبرگرايي عطار دربارۀ ماهيّت مفاهيم اخلاقي اشاره كرده‌ايم.
چكيده لاتين :
The present paper aims at clarifying the problematic issue of determinism and free will in Attar’s thoughts. It explores the reasons why in some of his poems determinism and absolute negation of man’s free will and power could be seen, while a good number of his other poems could not be understood without considering man’s free will. To explicate this inconsistency, the method of logical analysis of propositions, derived from Attar’s poems, and critical approach were employed. Having separated Attar’s views into two domains of theory and practice, the presuppositions and logical requisites of each category were investigated with a focus on determinism and free will issue. The relationship between these two domains in terms of consistency or inconsistency was also investigated. It was concluded that the inconsistency is originally grounded in the two domains of theory and practice. In Attar’s poetry, those poems which are related to theoretical issues, especially those based on his theological-mystical principles like exposing God’s causeless existence, His absolute agency, and Divine decree and destiny yield absolute determinism. Nonetheless, this determinism enjoys certain requisites which are inconsistent with ethical and behavioral recommendations, religious obligations, human competency for education and training, prophetic guidance, and moral commitment; and hence makes them futile and pointless as their central presupposition is man’s free will. On the other hand, Attar underscores these matters in poems which deal with practical issues, mystical conducts, ethical recommendations, religious commands and prohibitions, and persuasion to striving and devotion. However, we have shown that although Attar, confessing to his inability in offering a rational solution, strives to resolve the conflict with some justifications like Divine attraction and human striving, he is not very successful. In the end, we also mention some other moral requisites of Attar’s determinism concerning the nature of moral concepts.
