مقايسۀ شيوۀ جعفر تبريزي، ميرعماد حسني و محمدرضا كلهر در قالب كتابت نستعليق

A comparative study of ketabat format of nastaligh in the callgraphic style of Jafar Tabrizi, Mir Emad and Mohammad Reza Kalhor

نستعليق مهم‌ترين خط ابداعي ايرانيان است كه زيبايي‌هاي آن در قالب‌هاي مختلف پديدار شده‌است. اين خط بخشي از مسير تكامل خود را در بستر كتابت متون پيمود. در همين‌ ارتباط كتابت به هيئت يك قالب خاص در كنار ساير قالب‌ها در آمد كه درك ويژگي‌هاي آن مسئله‌اي ضروري براي شناخت مباني خوشنويسي است. بر همين اساس هدف اين پژوهش شناخت عناصر تاثيرگذار بر شيوه كتابت جعفر بايسنقري، ميرعماد و كلهر است كه در تدوين و تكامل خط نستعليق در سه دورۀ تيموري، صفوي و قاجار نقش عمده‌اي داشتند. پرسش اصلي پژوهش اين است كه قالب كتابت هر يك از خوشنويسان مذكور داراي چه ويژگي‌هاي بصري است؟ و چه مؤلفه‌هايي را مي‌توان به عنوان عوامل تأثيرگذار بر آن‌ها تشريح كرد؟ پژوهش پيش‌رو به شيوۀ توصيفي- تحليلي صورت گرفته و داده‌‌هاي آن به شيوه كتابخانه‌اي و مشاهده آثار جمع‌آوري شده‌است. مقايسه آثار بيانگر اين موضوع است كه مؤلفه‌هايي چون زاويه قلم‌گذاري، نحوه نقطه‌گذاري و جاگذاري حروف و كشيده‌ها شيوه‌هاي منحصر به فردي را در كتابت اين سه خوشنويس رقم زده است. خلاصه آن كه به‌واسطه تركيب مؤلفه‌هاي مذكور در خوشنويسي جعفر بايسنقري، سطرها متمايل به محور افقي و در كتابت كلهر متمايل به محور عمودي‌اند، اما در كتابت ميرعماد، تناسب مطلوبي در محور افقي-عمودي سطر وجود دارد.

Nastaliq is the most significant script invented by the Iranians which beauties have appeared in various forms. This script has partly evolved in the context of the transcription. In regard to this, transcription became a particular format among others which understanding its characteristics are essential to recognize the basics of the calligraphy. Thus the aim of this research is to understand the factors which affected the transcription styles of Jafar Baysonghory, Mir Emad and Mirza Mohammad Reza Kalhor who played a significant role in formularizing and developing of the Nastaliq script in three important eras of Persian history, including the Timurid, Safavid and Qajar dynasties. The main research question is; what are the visual characteristics of the transcription style of each of these calligraphers? Which factors can be described as influential elements on them? This research is conducted using descriptive-analytical method based on library sources and observation of the collected works. Comparison of the works indicates that factors such as the pen putting angle, manner of setting dots, and arranging the letters and long letters (keshide) have led to formation of the unique styles in transcription by these three calligraphers. Consequently, it can be said that due to the combination of the above mentioned factors in the calligraphy style of Jafar Baysonghory, the lines are inclined toward the horizontal axis, while they are inclined toward the vertical axis in Kalhor's transcription, and there is a favorable balance in both horizontal and vertical axes of line in Mir Emad's transcription.