شناخت و ارزيابي ميزان پراكنده‌رويي شهري براساس مدل تحليل عاملي (مطالعه موردي: محلات شهر شيراز)

Recognition and Assessment of urban Sprawl Using factor analysis model (Case study: Shiraz city)

رشد و گسترش كالبدي شهر فرآيندي است كه بر تمام نظامات و ساختارهاي شهر به طور مستقيم يا غيرمستقيم تأثير مي­ گذارد. به همين دليل چنانچه اين فرآيند جريان درستي را طي نكند، اثرات نامطلوب بسياري بر شهر و اجزاي آن بر جاي مي­ گذارد. رشد و گسترش پراكنده يكي از اَشكال رشد شهر است، كه بر اثر عوامل متعددي چون كمبود برنامه هاي مديريت رشد شهري و فقدان قوانين واحد و جامع در مورد نظارت و كنترل رشد شهري، موجب دست­اندازي به فضاهاي باز پيرامون و زمين­هاي كشاورزي و روستايي به بدنۀ كالبدي شهر مي‌گردد و زمينۀ پراكنده ­رويي را ايجاد مي­ نمايد. از جمله پيامدهاي منفي پراكنده ­رويي، نابودي اراضي حاصلخيز، تبديل زمين­ هاي كشاورزي و منابع طبيعي به زمين­ هاي شهري، تهديد و كاهش انسجام اجتماعي، جدايي­ گزيني فضايي، حذف فضاهاي باز، وابستگي روزافزون به خودرو و افزايش مصرف سوخت و انرژي است. از اين رو هدف از اين مقاله تحليل و شناسايي پديدۀ پراكنده ­رويي و اندازه­ گيري شاخص­ هاي تأثير­گذار بر اين پديده در شهر شيراز است. روش تحقيق توصيفي-تحليلي است و با استفاده از20 شاخص در هفت گروه (تراكم، قطعات ساختماني، دسترسي، مركزيت، اختلاط كاربري­ها، بي­ قاعدگي نواحي ساخته شده و فضاي فعاليت)، ميزان پراكنده ­رويي بررسي و بر اساس وزن­ دهي به عامل­ ها، شدت و ضعف پراكنده ­رويي در 111 محله شهر بر اساس روش تحليل عاملي مشخص ­گرديد. نتايج حاصل از تحقيق نشان مي­ دهد روند گسترش كالبدي شهر شيراز طي چند دهۀ اخير به صورت پراكنده ­رويي و بيشترين ميزان در محور شمال غرب و جنوب شرق شيراز است.

The growth and expansion of the city is a process that affects all city structures, directly or indirectly. So, if this process does not pass the correct flow, it has many adverse effects on the city and its components. Sprawl growth and development is one of the forms of urban growth, which cause encroachment of the open spaces of the surrounding area and agricultural and rural lands to the physical body of the city and creates sprawl, due to several factors such as the lack of urban growth management programs and lack of unified and comprehensive laws on monitoring and controlling the growth of urbanization. The negative consequences of the sprawl are the destruction of fertile lands and nonrenewable resources, the conversion of agricultural land and natural resources to urban land, the threat and reduction of social cohesion, spatial separation, the removal of open spaces, increasing the dependence on the car and increasing the fuel and energy consumption. Hence, the purpose of this paper is to analyze and identify the sprawl phenomenon and measure the effective indicators on this phenomenon in Shiraz. The research method is descriptive-analytical and the dispersion rate is assessed by using 20 indicators in six groups (density, accessibility, centering, land use mixing, abnormality of built areas and activity space) in the Arc GIS environment and based on weighting factors, the severity and weakness of the sprawl in 111 neighborhoods of the city were determined by factor analysis method. The results of the research show that the physical development process of Shiraz over the past few decades is sporadically overlooked and the highest parts are in the north-west and south-east axis of Shiraz.