تحول كاركرد ديوان اِشراف (نظام بازرسي وجاسوسي) در دوره غزنوي و سلجوقي

ديوان هاي امنيتي انتظامي همواره يكي از مهم ترين ديوان ها در نظام ديوان سالاري ايراني اسلامي در قرون نخستين اسلامي و حتي بعدازآن بوده است. كاركرد و وظايف اين ديوان ها معمولاً گستره اي از حوزه هاي نظامي، انتظامي، اطلاعاتي، مالي، مذهبي و حتي حوزه هاي خصوصي افراد را در برمي گرفت. در اين ميان ديوان اشراف در مفهوم نظام بازرسي و جاسوسي، به لحاظ حوزه اختيارات و وظايف، يكي از پر سابقه ترين و ضروري ترين ديوان ها بود. زمينه ها و ضرورت هاي اين ديوان به دوره ايران باستان و ابتداي شكل گيري نهاد حكومت داري در ايران مي رسد. هم زمان با انتقال نظام ديوان سالاري ساساني به دوره اسلامي، ديوان اشراف نيز همراه با ساير ديوان هاي ايراني به دوره اسلامي منتقل شد و تكامل يافت. اين ديوان گرچه ابتدا توسط خلفاي عباسي و وزراي ايراني آنان اخذ و اقتباس گرديد، اما درواقع در دوره هاي غزنوي و سلجوقي بود كه تكامل يافت و شكل نهايي به خود گرفت، اما جايگاه اين ديوان در سلسله مراتب نظام ديوان سالاري، مفهوم و كاركرد اصلي و گستره وظايف و اختيارات آن در اين دو دوره تاريخي، يكسان نبود و مي توان در اين زمينه تحولي جدي را شاهد بود. تبيين اين تحول موضوع و مسئله اصلي اين پژوهش است. يافته هاي پژوهش نشان مي دهد ديوان اشراف در دوره غزنوي بيشتر نوعي نظام جاسوسي را شامل مي شد كه عمدتاً كاركردي امنيتي داشت، اما در گذار به دوره سلجوقي كاركرد اصلي آن دگرگون شد و در اين دوره عمدتاً نوعي نظام بازرسي مالي با كاركردي اقتصادي را در برمي گرفت.