انتخاب گروهي و اشرافيت؛ نظري بر زمينه هاي عدم استقرار نهاد شورا در صدر اسلام

نخستين دهه‌هاي پس از درگذشت پيامبر(ص) از نظر تاثير آن بر ماهيت نظام سياسي مسلمانان در دوره‌هاي پسين داراي اهميت چشمگيري است. سرنوشت‌سازترين رخداد اين دوره، برنشستن معاويه بر تخت خلافت و سپس ولي‌عهدي يزيد بود كه سرآغازي شد بر استقرار سنت خلافت خانداني‌موروثي. با اين حال اين شيوه، در صدر اسلام به لحاظ نظري پيشينه و مشروعيتي نداشت؛ و در برابر، شيوه‌ي انتخاب گروهي يا شورايي بود كه از دو چشم‌انداز نظري و عملي ـ‌چنان‌كه خواهيم گفت‌ـ شيوه‌اي مطلوب و ممكن به شمار مي‌آمده است. اين ناسازوارگي ميان نگرش‌هاي نظري و واقعيت تاريخيِ استقرار شيوه‌ي الگوي خانداني‌موروثي، نيازمند توضيح است و به نظر مي‌رسد يكي از قانع‌كننده‌ترين پاسخ‌ها را با يك بررسي ساختارنگرانه مي‌توان پيش نهاد. در اين نوشتار چنين استدلال مي‌شود كه به علت وجود نداشتن طبقه‌ي منسجم اشرافيت سياسي ـ‌به‌سان يك پيش‌شرط لازم‌ـ بود كه شيوه‌ي انتخاب گروهي در صدر اسلام پا نگرفت. اين فقدان از يك سو در كشاكش‌هاي پس از قتل عثمان ريشه داشت، و از سوي ديگر در ويژگي‌ها و شيوه‌هاي توزيع و مالكيت زمين در اين دوره.