تطبيق سبك‌شناسي برخي از نگاره‌هاي نسخۀ خطي هزار و يك شب با تصاوير چاپ سنگي رموز حمزه، به منظور شناسايي يكي از نقاشان نسخۀ خطي هزار و يك شب

Comparing the style of some of the painting designs in a manuscript of the Hezar o yek shab [Thousand-and One Nights] with the pictures in lithographic print of the book Romuz-e Hamzeh

نسخۀ خطي و مصور هزار و يك شب، محفوظ در كاخ گلستان، واپسين نسخۀ خطي مصور فارسي در سطح درباري و يكي از فاخرترين آنهاست كه در دورۀ قاجار تدوين شده است. اين نسخه به مديريت هنري ابوالحسن غفاري معروف به صنيع‌الملك (د. 1283ق/ 1867م) و با همكاري سي و چهار هنرمند نگارگر، مذهّب، جلدساز و صحاف در طي هفت سال (1269ـ1276ق/ 1853ـ1860م) به انجام رسيده است. گر چه نام برخي از هنرمندان فعال در اين پروژه بر ما معلوم است، ولي نام نگارگران آن همواره در زير سايۀ سنگين نام صنيع الملك، نقاش باشي دربار ناصري، پنهان مانده است. پژوهش حاضر براساس اين فرضيه شكل گرفته است كه نگارگران ناشناس نسخۀ خطي هزار و يك شب، از ميان هنرمندان برجستۀ ديگر رشته‌هاي هنري، خاصه تصويرگري كتب چاپ سنگي، برگزيده شده بودند و اگر در اين نسخه نامي از آنها نيست، مي‌توان، براساس شباهتهاي ساختاري ميان تصاوير چاپ سنگي و نگاره‌هاي اين نسخۀ خطي، نام و نشان آنها را يافت. اين پژوهش با بهره­گيري روش توصيفي ـ تحليلي و مطابقت برخي نگاره‌هاي نسخۀ خطي هزار و يك شب با تصاوير چاپ سنگي كتاب رموز حمزه (چاپ 1274ق/ 1857م) در پي يافتن پاسخ اين سؤال است كه آيا تصويرگر كتاب چاپ سنگي رموز حمزه مي‌تواند يكي از نگارگران گمنام اين نسخه باشد يا خير. براي اين پژوهش، حدود دوازده هزار تصوير چاپ سنگي مورد بررسي قرار گرفته و در نهايت سه تصوير از كتاب رموز حمزه (1274ق/ 1857م)، اثر ميرزا حسن­ اصفهاني و سه نگاره از نسخۀ هزار و يك شب، از ميان بيش از سه هزار نگارۀ نسخۀ خطي هزار و يك شب، براي اين پژوهش انتخاب شده است. شباهتها در ساختار بصري و طراحي تصاوير چاپ سنگي منتخب كتاب رموز حمزه و نگاره‌هاي منتخب نسخۀ خطي هزار و يك شب، اين نظريه را تقويت مي‌كند كه ميرزا حسن‌ اصفهاني يكي از نگارگران نسخۀ خطي هزار و يك شب بوده است.

The illustrated manuscript of The Thousand and One Nights kept at the Golestan Palace is the latest illustrated royal manuscript and one of the most exquisite of all Persian manuscripts, which was produced during the Qajar period. It was completed under the directorship of Abu al-Hasan Ghaffari, Sani’ al-Molk (d. 1867) in collaboration with thirty-four painters, illuminators, book-cover makers and binders within a span of seven years (1853-1860). Although the names of some of the artists active in the project are known to us, the painter’s name has always been heavily clouded by the overwhelming name of Sani’ al-Molk, the master painter at Naser al-Din Shah’s court. The present descriptive-analytic study is based on this hypothesis that the unknown painters of the manuscript Thousand and One Nights were chosen from among the prominent artists belonging to other artistic fields, and that if there is no mention of their names in the manuscript under discussion, it is possible to identify them through the structural similarities between the lithographically printed pictures and the paintings in the aforementioned manuscript. This study seeks to find out if the painter of the Thousand and One Nights manuscript could be one of the painters of the lithographic print of the Romuz-e Hamzeh.The similarities between the paintings of the Romuz and those of the Thousand and One Nights seem to substantiate the hypothesis that Mirza Hasan Esfahani was one of the painters of the manuscript The Thousand and One Nights.