كهن‌ترين مكتوب تاريخ‌دار فارسي: دست‌نوشتي فارسي از احمد بن ابي‌القاسم خَيقاني در پايان قرآني از قرن سوم

كهن‌ترين مكتوب تاريخ‌دار فارسي: دست‌نوشتي فارسي از احمد بن ابي‌القاسم خَيقاني در پايان قرآني از قرن سوم

كهن‌ترين دست‌نويس فارسي كه تا كنون شناخته شده، نسخه‌اي از كتاب الابنية عن حقايق الأدوية متعلق به سال 447 هجري است؛ اما در ميان نسخه‌هاي قرآني قديم‌تر، گاه يادداشت‌هايي مي‌توان يافت كه اطلاعات ما را در خصوص فارسي‌نويسي ايرانيان به زماني بسيار قديم‌تر مي‌برد. يكي از اين اسناد، مجموعه يادداشت‌هاي خَيقاني يا خايقاني (از اهالي طوس خراسان) به فارسي در تاريخ 292 هجري است كه وي به هنگام تصحيح قرآني سي‌پاره (جزء) در پايان هر يك از اين اجزاء نوشته است. مقالۀ حاضر به معرفي پنج جزء كشف‌شده از اين قرآن در دو كتابخانۀ چستربيتي و كتابخانۀ ملي اسرائيل و برگ‌نوشته‌هايي پراكنده از آن در موزه‌هاي مختلف جهان، و نيز به بررسي جوانب مختلف تاريخي و ادبي در نوشته‌هاي فارسي خَيقاني مي‌پردازد و در پايان به ديگر نمونه يادداشت‌هاي كهن فارسي در نسخه‌هاي قرآني اشاره مي‌كند.

The oldest Persian script ever identified by now is a manuscript of the book Al-Abnīya ‘an Haqā’iq al-’Advīya belonging to the year 447 H./1055 CE. However, amongst the older collections of Qur’anic manuscripts, there can be found notes that extend our knowledge regarding the Persian writing of Iranians to a much earlier time. One of such documents, is the collection of Khayqānī or Khayqānī’s notes in Persian at the end of each of the thirty parts of the Qur’an written and dated in 292 AH/ 905 AD when Khayqānī (a native from Ṭūs in Khurasān) was correcting the thirty-fragment Qur’an. The present article attempts to introduce the five newly discovered fragments of this Qur’an preserved in Chester Beatty Library and Israel’s National Library, as well as its scattered leaves in various museums around the world; the article also studies the historical and literary aspects of Khayqānī’s Persian writings. At the end, some of the other old Persian scripts on the old Qur’anic manuscripts are introduced.