واكاوي گفتمان مهدويت فاطميان در مغرب اسلامي

Deconstruction of Fatimid's Mahdaviat Discourse in Islamic Magreb

جنبش اسماعيليه در واپسين سالهاي سده سوم قمري در مغرب اسلامي با همت داعيان فعالي چون ابوعبدالله شيعي پس از مبارزات طولاني فرهنگي و توفيقات نظامي با تكيه بر شرايط سياسي حاكم بر مغرب ميانه و بهره گيري از نارضايتي قبايل كتامه از وضع موجود به بار نشست و دولتي منتسب به علويان فاطمي در آن سرزمين تاسيس شد. مدد رسان فاطميان در احاطه بر مغرب و دست اندازي بر دولت هاي مقارن آنان، استراتژي گفتماني متكي بر انديشه مهدويت و بهره گيري از شعارهاي نافذ براي جلب رضايت سرخوردگان اجتماعي و تبليغ ظهور مهدي به عنوان ناجي ظلم ديدگان بود. گرچه اين شعار برگرفته از فرهنگ ديني، براي مدتي توانست سيادت معنوي را در مغرب اسلامي برايشان به ارمغان آورد؛ اما ناپايداري آن لطمات سختي را بر دولت نوخاسته فاطميان فرود آورد. اين كه تكوين، هژموني، عاملان گفتمان مهدويت فاطميان در مغرب اسلامي چگونه بود؟ چرا اين گفتمان نتوانست در مغرب به پايايي دولت فاطميان كمك كند؟ علل عدم پايداري اين هژموني در مغرب چه بود؟ خواست مقاله پيش رو است. تحقيقات نشان داد اين گفتمان به دليل چالش هاي سياسي ناشي از درگيري همه جانبه با دولت هاي مختلف و تبديل انديشه مهدويت آغازين به ابزاري براي اغواگري و تحقق نايافتگي وعده هاي پوشالي، عدم موفقيت در برقراري عدالت اجتماعي و اقتصادي، نتوانست در مغرب پايدار بماند. اين پژوهش متكي بر نظريه تحليل گفتمان لكلوئو و موف، با روش توصيفي و تحليلي مستند به منابع تاريخي به وارسي فرضيه هاي مطرح پرداخته است.

During the last years of the third century (Islamic calendar), Isma’ilism movement succeeded in establishing a government related to Alavids of Fatimid branch in Islamic Maghreb. This occurred as a result of efforts made by active Da’is like Abu Abdallah Shi’I, long term cultural wars and military victories, as well as taking advantage of the political conditions of Middle Maghreb and dissatisfactions of Kutama tribes. Employing discourse strategies based on Mahdaviat notion and effective mottos in attracting dissatisfied people, and propagating Imam Mahdi’s re-emergence, as the savior of the oppressed, were the main tools adopted by the Fatimids in controlling Maghreb and influencing nearby governments. Although this motto, which was based on the religious culture, gave temporary spiritual authority to the Fatimids in Islamic Maghreb, yet its instability caused severe damages to the newly-established Fatimid government. This article aims to answer these questions: What was the genesis and hegemony of Fatimid’s agents of Mahdaviat discourse in Islamic Maghreb like? Why didn’t this discourse succeed in stabilizing Fatimid government in Maghreb? and what were the reasons for this hegemony’s instability in Maghreb? Researches have shown that this discourse was not stable in Maghreb because of the political challenges caused by overall clashes with different governments, transformation of the original Mahdaviat notion to a tool of deception, failure to fulfill initial promises, and failure in establishing social and economic justice. This study analyzes the proposed hypotheses using Laclau’s and Mouffe’s Discourse Analysis Theory and descriptive and analytic research method based on historical sources.