پالايش فضاي مجازي؛ حكم و مسائل آن از ديدگاه فقهي

The Nature and Problems of Cyberspace Filtering according to Islamic Jurisprudence

يكي از اقدامات سياستي سلبي در سطح حاكميت‌هاي ملي در جهت سالم‌سازي فضاي مجازي، «پالايش فضاي مجازي» است. در كشور ما، ايران نيز اين اقدام در دستور كار جدي است و هر از گاهي شاهد خبر‌ساز شدن آن و به راه افتادن گفتمان‌هاي موافق و مخالف آن در جامعه هستيم. اين مقاله داراي دو سؤال است: 1- پالايش فضاي مجازي از نظر فقهي چه حكمي دارد؟‌ (حكم‌شناسي) و 2- اجراي پالايش مجازي،‌ چه مسائل و مشكلات مستحدثه‌اي دارد؟ (مسئله‌شناسي) پژوهش حاضر با روش توصيفي-تحليلي به اين نتيجه رسيده كه پالايش فضاي مجازي بر اساس «وجوب نهي از منكر» و «حرمت تعامل با كتب ضلال»،‌ مي‌تواند يك فعل واجب تلقي گردد. بر اساس اين حكم فقهي، 8 مسئلة مهم فقهي مرتبط با اجراي پالايش مطرح شده است. مهم‌ترين يافته‌هاي به‌دست‌آمده عبارت‌اند از:‌ 1- قدر متقين محتواي پالايش‌شده، «گمراه‌كنندة يقيني» است. 2- عامل و بازيگر پالايش هم حاكميت است و هم مردم. 3- هشدار دادن و ارتقاي سواد رسانه‌اي به‌عنوان نهي قولي از منكر لازمة اعمال پالايش به‌عنوان نهي فعلي از منكر است. 4- از باب حرمت تجسس،‌ بايد پالايش در سمت ارتباط‌گران و نه ارتباط‌گيران اعمال شود. 5- خودپالايشي و ديگرپالايشي هر دو مورد تأكيد شرع است. 6- پالايش محتواي مجرمانه بر مسدود‌سازي تارنما و شبكۀ اجتماعي اولويت دارد. 7-مخاطب‌محوري در كنار محتواگرايي اصل مهمي در پالايش است كه ما را به‌سمت پالايش رده‌بندي‌شده رهنمون مي‌كند. 8- اصل برائت،‌ توصيه به پالايش مبتني بر فهرست سياه دارد. 9- از نظر موضوع‌شناسي فقهي،‌ اصل بر پايش ماشيني است و پايش انساني عندالاضطرار و با حفظ شرايط است.

One of the inhibiting policies of the government at national levels for creating a healthy cyberspace environment is its filtering. Iran is no exception in this regard and we witness occasional news about censorship ensued by for and against reactions in the society. This article aims at two questions: 1- What is the jurisprudential edict for this event, 2- What new problems will it create? The present research by using descriptive-analytical method has reached this conclusion that by relying on the two edicts, i.e. "the necessity of preventing vices" and "the prohibition of using corrupt materials", filtering can be regarded as a religious obligation. This jurisprudential ruling has resulted in another eight important jurisprudential problems related to filtering: 1-Quite certainly, the filtered content is essentially corrupting. 2- Filtering agent is both the government and the people. 3- Pre-warning and enhancing cyberspace literacy is to be taken as an instance of the verbal prohibition which should precede practical prohibition. 4- In regard to the sanctity of individuals' privacy, this filtering must be applied on producers not receivers. 5- Both self-filtering and filtering by others are decreed by shari'a. 6- Filtering illegal content has priority over website and social networking restrictions. 7- Audience- orientation is a significant principle next to content-based filtering which leads us to a ranked filtering action. 8- The acquittal principle recommends filtering according to the black list. 9- In regard to jurisprudential knowledge of subjects, mechanized supervision comes first, and human monitoring should be done in emergencies under special conditions.