شعر عرفاني و صوفيانه در دوره مشروطيت

(Mystical Poems in Constitution Period (Mashrute

در دوره‌ي مشروطيت به دليل رواج تجددگرايي و فراگيري تفكرات اجتماعي ِمتأثّر از غرب، تصوف و به پيروي از آن، شعر عارفانه به گوشه‌اي خلوت از جامعه پناه برد؛ اما به رغم به حاشيه رانده شدن عرفان و تصوف، در آثارِ سرايندگانِ اين دوره، شعرهاي عارفانه‌ي بسياري وجود دارد. اين مقاله بر آن است تا وضعيت شعرِ عرفاني را در دوره‌ي مشروطيت، مورد تجزيه و تحليل قرار دهد. در اين مقاله مهم‌ترين زمينه‌ها و عواملِ عرفان‌گريزي و تصوّف‌ستيزي روشن‌فكرانِ عصر مشروطه و نيز برخي از دلايل به حاشيه رانده شدنِ شعر عرفاني در اين دوره، موردِ بررسي قرار مي‌گيرد و با سيري در آثارِ سرايندگان برجسته‌ي اين دوره، بازتابِ مضامين عرفاني و تغييرات و دگرديسي‌هاي صورت‌گرفته در مفاهيمِ آن بررسي مي­گردد. اين سرايندگان به سه گروه صوفيان، عالمان ديني و اديبان، تقسيم‌بندي شده‌اند. شاعرانِ اديب نيز در سه گروه، تقسيم‌بندي شده‌اند: برخي از آنان در عين سرودن شعرهاي انقلابي، به پيروي از سّنت شعر كلاسيك فارسي، اشعار عارفانه نيز مي­سرايند؛ برخي، گاه، نيم‌نگاهي به اشعار عارفانه دارند و دسته سوم، در تعارض با انديشه‌هاي صوفيانه به نقد و نفي تصوف مي‌پردازند. مهم‌ترين انتقاد آنان به تصوف، توصيه‌هاي صوفيان به فردگرايي، سياست‌گريزي، خودشكني، جهان‌وطني، خردستيزي، گوشه‌گيري زنان از اجتماع، رواج روحيه‌ي تسليم و رضا و كم‌توجّهي به كسب و كار است. اين بررسي نشان مي‌دهد كه تصوف در عصر مشروطيت، رونق و رواج گذشته‌ي خود را از دست داد؛ اما انديشه‌ها و مضامين عارفانه از ذهن و ضمير بسياري از شاعران اين دوره بيرون نرفت و به اشكال مختلف،حضور خود را در بخشي از اشعار اين دوره حفظ كرد.