تحليل گفتماني ميراث حديثي شيعه ؛ مباني و نتايج مطالعه موردي : بصائر الدرجات صفار قمي

Discourse Analysis of the Shiite Hadith Heritage with Respect to its Fundamentals and Consequences: a Case Study on Saffar Qummi’s Baṣaʾir al-Darajāt

بازتابندگي خوانش‌ها از سنت، زمينه‌ساز كشمكش گفتمان‌هاي شيعي پيرامون بازنمايي صحيح از سنت و انگيزه‌اي براي بازانديشي ميراث شيعي شده است. از متقدم‌ترين آثار شيعي باقي‌مانده كه در آغاز عصر غيبت امام دوازدهم بر اساس احاديث امامان شيعي تدوين شده است، بصائر الدرجات صفار قمي است كه دشواره‌هاي جامعه شيعي و مسائل و پاسخ نخبگان تشيع را در آستانه اين تحول اساسي در تاريخ تشيع امامي، استفاده از آن در بعد از اين تحول تا به امروز درباره جايگاه امام شيعي و همچنين تعريف مفاهيم مرتبط با آن در ميان جريان‌هاي مختلف فكري تشيع به‌خصوص در دوران اخير نشان مي‌دهد. تحليل گفتمان بصائر الدرجات صفار قمي در اين مقاله نيز به‌واسطه چنين شرايط و انگيزه‌هايي تعين يافته است، زيرا فقدان وضوح مباني روش‌شناسي در مباحثه دربارۀ اين مسئله يكي از مبادي جدلي شدن خوانش‌ها از ميراث شيعي و كژتابي اعتبار يافته‌ها از معنا و تفسير آنها است. رهيافت اين مقاله در تحليل گفتمان بصائر الدرجات برساختگرايي اجتماعي به مثابه نظام مفروضات هستي‌شناسانه، معرفتي و نظريۀ گفتمان لاكلو و موف همچون روش تحليل است. از كاربست اين چارچوب نظري چنين استنباط مي‌شود كه «علم امام» در فضاي گفتماني حاكم بر اين متن، مبدل به گره‌گاه گفتماني در نظم گفتماني تشيع شد. پراكنش محتوايي و عددي روايات در بصائر الدرجات مؤيد اين امر است. در اين ميان مفوضه و مقصره مهم‌ترين گفتمان‌هاي شيعي بودند كه حول گره‌گاه علم امام مفصل‌بندي شدند. از حضور پررنگ عناصر گفتماني مفوضه، همچون تفويض امور جهان به ائمه و توانايي‌ها و دانش خارق‌العادۀ امامان، چنين برمي‌آيد كه بصائر الدرجات در هم‌انطباقي با شاخصه‌هاي گفتماني مفوضه مفصل‌بندي شده است.

he diversity of the readings of the tradition has cuased conflicts among Shiite discourses over the proper representation of the tradition and has been a motive for re-thinking the Shiite heritage. Baṣaʾir al-Darajāt is one of the earliest Shiite works which has remained since the beginning of the absence of the twelveth Imam until now and compiled from the Imam’s Hadithes. This work shows the problematic of the Shiite community and the Shiite elites’ answers to it at this epoch-making change in the history of the Imami Shiia. Discourse analysis of Saffar Qummi’s Baṣaʾir al-Darajāt in this paper has been also determined by this kind of conditions and motives. For the lack of clarity in the mothodilogical foundations in discussing this problem is one of the cuases of the polemic nature of the readings of the Shiite heritage and the discredit of findings about their meaning and interpretation. The approach of this paper is social constructivism and its method is the discourse theory of Laclau and Mouffe. Applying this theoretical framework, we can find that “Imam’s knowledge” in the discoursive background governing the text becomes the discourse crossroad of the discoursive order of the Shiia. It is clear from the diversity of narratives in their content and number in Baṣaʾir al-Darajāt. The Moffavazeh and the Moqasereh, among others, were the most important Shi'ite discourses that were articulated around the Imam's knowledge. Due to the presence of full-fledged discourse elements, such as the transfer of world affairs to the Imams, and the immense abilities and knowledge of the Imams, it is argued that the Baṣaʾir al-darajāt has been adapted to the discipline's discursive features.