بازيابي مفهوم و قلمرو نسخ در تفاسير تبيان و مفاتيح الغيب

A Reanalysis of the Concept and Domain of Abrogation in Tebyan and Mafatih Al-Qayb Commentaries

موافقانِ وقوعِ نسخ در قرآن، ناسخ و منسوخ را جزو دستورات الهي مي دانند كه پروردگار با علمي كه بر مصلحت بندگانش دارد، آن را جاري ساخته و در مقابل، مخالفانِ نسخ معتقدند، كتابِ خدا قانون فراگير و هميشگي داشته و از اختلاف و باطل به دور است. در حقيقت نسخ در ديدگاه منكران، نوعي قصور در علم خداوند يا نقص تلقي مي شود. فخر رازي و شيخ طوسي گرچه به لحاظ كلامي داراي دو خاستگاه فكري اند اما با توجه به رويكرد عقل گرايانه خود در تفسير، در قلمرو نسخ داراي ديدگاه هاي خاصي اند. مواجهه با نسخ از سوي اين دو مفسر به ويژه با مد نظر قراردادن انگاره فردي مانند ابومسلم اصفهاني _ به مثابه بارزترين عالم مسلمان منكر نسخ_در مباحث تفسيري از جمله نسخ، قابل مطالعه است. شيخ طوسي در مقدمه تفسير تبيان ضمن تشريح نسخ و اقسام آن هر سه قسم نسخ را صحيح مي شمرد، اما فخر رازي همراه با ذكر اقوال درباره نسخ برخي آيات، اهتمام ويژه اي به ذكر آراي ابومسلم اصفهاني داشته و در اغلب موارد آنها را صحيح دانسته است كه با توجه به اشعري بودن فخر غير قابل انتظار مي نمايد. فخر در موضوع نسخ به آراي وي تمايل دارد. شيخ طوسي نيز در پاره اي موارد، در حوزه نسخ داراي ديدگاهي است كه با نظريات ديگر عالمان شيعه متفاوت است.

Proponents of the occurrence of abrogation in the holy Quran believe that the abrogator and abrogated are among Divine commands which are carried out by God due to His knowledge of His servants' best interest. On the contrary، opponents of abrogation hold that God's Book is an all-comprehensive and everlasting command with no contradiction and falsehood. In fact، they believe that abrogation is a kind of deficit in God's knowledge and a defect. Although Fakhr Razi and Sheikh Tusi have two distinct theological views، they have certain views about abrogation، given their rationalistic approach to exegesis. Their views about abrogation are worth of studying، given Abu Muslim Isfahani's view on commentary issues، who is the most prominent Muslim Scholar denying abrogation. In the introduction of his Tebyan commentary، Sheikh Tusi elaborates on abrogation and its three types، and regards them true، while Fakhr Razi mentions different views about the occurrence of abrogation in some Quranic verses، pays particular attention to Mu'tazilite Abu Muslim Isfahani's views، and regards most of them as correct، which is unexpected as he is an Ash'arite. It seems that Fakhr Razi has tendency towards his views in terms of abrogation. Sheikh Tusi also has a view about some instances of abrogation، which is different from those of other Shia scholars.