تحليل تاريخي عملكرد قزلباشان قبل و بعد از تشكيل دولت صفوي

ارزيابي كلي از نقش قزلباشان در استقرارنهايي دولت صفوي در قالب سه محور قابل بررسي است: مرحلةاول شكل‌گيري ارتباط آنان با طريقت صفوي است؛مرحله دوم با تداوم و گسترش تعاملاتشان باشيوخ صفوي، ارتباطي سازماندهي شده در راستاي اهداف صفويان برقرارنموده و به توسعه و تحكيم آن پرداختند وآخرين مرحله نيز به فعاليت عملي آنان در جهت به قدرت رسانيدن شيوخ صفوي مربوط مي‌شود. گروه‌هاي تركمني كه بعداً با عنوان قزلباش شناخته مي‌شدند همه‌گونه مساعدت و همراهي با تشكيلات صفوي اِعمال كردند و باعث شدند تا تشكيلات صفوي با گذر از مراحل مختلف به موفقيت نهايي دست يابد. پس ازتشكيل حكومت صفوي قزلباشان به عنوان نخبگان اصلي حكومت با نهاد حاكميت همكاري خود را ادامه دادند.اين تعاملات در ادوار مختلف تاريخ صفويه رويه مختلفي را پشت سر نهاد.درخصوص اين تغييررويه، ضروري است تحولات درون حكومتي صفويه با نگاهي تحليلي مورد ارزيابي قرار گيرد. اين تحولات در دو محور كلي قابل بررسي است: در محور نخست با اشاره به نقش تأاثيرگذار قزلباشان در برپايي دولت صفويه، به تحليل موقعيت برجسته‌ آنان درنهادحاكميت پرداخته مي شود. امّا در ادامه روند حكومت، شرايط و اقتضائات زماني كه مي‌توان در سه متغيرتأثيرگذار"نيازهاي سياسي-اداري، مناسبات و سياست خارجي، مسائل مذهبي"به تبيين موضوع پرداخت باعث تغييرجايگاه آنان درنهادحاكميت شد. با توجه به اين عوامل بود كه موقعيت برجستة قزلباشان - چه به‌صورت محسوس و هدفمند و چه به‌صورت نامحسوس - از طرف حكومت به عناصر جايگزين انتقال يافته و جايگاه آنان دچار تغيير وتحولاتي گرديد.بر اين اساس رهيافت پژوهشي مقاله آن است كهپس از استقرار حكومت صفويه، نخبگان حكومتي ديگري- علما ونيروي سوم- به حمايت از نهاد حاكميت پرداختند و نهاد حاكميت نيز بنا به مقتضات زمانه گرايش به آن عناصر را مصلحت ضروري خويش دانسته و نقش درجه اولي از جانب قزلباشان به آنان محول گرديد وقدرت بلامنازع از قزلباشان سلب شد. ولي با اين حال قزلباشان تاآخرحكومت صفوي در ساختار حكومت به عنوان نخبگان فعال حضور داشتند.