تأملي بر تاريخ و آثار فرهنگي هپتاليان در ايرانِ عصر ساساني

A Deliberation on the History and Cultural Vestiges of the Hephthalites in Sasanian Iran

گستردگي قلمرو ساسانيان گذشته از ثروت و قدرتي كه براي شاهنشاهان ساساني به ارمغان مي‌آورد، در زﻣﻴﻨﮥ حفظ يكپارچگي ايران مشكلاتي را باعث مي‌شد. نواحي شرقي ايران كه با پايتخت و مركز حكومت فاصله داشت، بيشتر از نواحي ديگر در معرض ناآرامي بود. هجوم اقوام هپتالي و دست‌اندازي آنها به ايالات شرقي ايران بخش عمده‌اي از اين ناآرامي‌ها را به وجود مي‌آورد. هپتاليان علاوه‌برآنكه در مقاطعي از تاريخ بر خط‌مشي سياسي و روابط بين‌المللي ساسانيان تأثير گذاشتند، در تعيين الگوهاي فرهنگي و هنري نيز نقش عمده‌اي ايفا كردند. بنابراين شناخت اين تأثيرات در گرو مطالعۀ ماهيت قومي و شيوۀ معيشت هپتالي‌هاست و به تعيين حدود جغرافيايي قلمرو آنها در ادوار مختلف نيازمند است. با اين هدف، مقالۀ پيش رو با تكيه بر متون تاريخي، وقايع مرتبط با اقوام هپتالي را در شرق ايران تشريح مي‌كند و آثار مادي فرهنگ آنها را به‌مثاﺑﮥ شواهد تاريخي برمي‌شمارد. مطالعۀ توأمان تاريخ، جغرافياي تاريخي و آثار فرهنگي هپتاليان راهگشاي رويكرد جديدي در مطالعۀ تاريخ و باستان‌شناسي مناطق شرقي ايران در دورۀ ساساني است.

Due to the extensive territory including the fertile plains and the productive population, the Sasanids could attain the powerful and wealthy situation during the late antiquity. Nevertheless, the vast territory caused some problems regarding threatening the political integration of Iran. The eastern provinces locating far from the capital of the Sassanid government were in a very exposed position to invaders coming from Hephthalites as well-known groups of the invading nomads were considered as the main enemy of Sassanid in the eastern Iran. Hephthalites could occasionally determine the international relationships between Iran and its neighbours. Moreover, they played an important role in the formation of the cultural and artistic practices of the eastern Sassanid. In order to recognise the Hephthalites’ influence on the Sassanid Iran, we need firstly to study their ethnical attributes and lifestyles and secondly to know the borders of their territory throughout history. In pursuing these purposes, the paper, while relying on the historical documents, would explain the history of Hephthalites in eastern Iran and describe their material cultures indicating their history and culture. Synchronised study of history, geography, and material culture of the Hephthalites would help us to introduce a new approach to history and archaeology of the eastern Iran in Sassanid period.