گفتمان مصلحت در فقه سياسي شيعه و اهل سنت

Discourse of Expediency in the Political Jurisprudence of Shiites and Sunnites

مصلحت‌گرايي در نگاه اوليه با مباني فقه شيعه ناسازگار است. مصلحت به مثابه تأملات ثانويه انساني براي يافتن حكم كنش‌هاي مختلف در عرصه‌هاي گوناگون زندگي اجتماعي، اقتصادي، سياسي، فرهنگي و همه حوزه‌هاي ريز و درشت ديگر، بدون تكيه بر ادله اربعه معروف در فقه شيعه بوده، استخراج آن با تكيه بر ادلهاي چون استحسان، قياس، سد ذرايع و فتح ذرايع، از مختصات فقه اهل سنت است. بنابراين، توجيه مصلحت گرايي در درون نظام فقهي شيعه، نيازمند استدلال مبنايي ديگري است. نوشته حاضر درصدد است با برگشت به مباحث كلامي به عنوان يكي از دانش‌هاي مبناساز براي فقه شيعه، امكان ايفاي نقش را براي «مصلحت» در فقه سياسي شيعه در عرصه عمل اجتماعي با ابعاد پيچيده آن در جهان جديد تسهيل نمايد. بدين منظور ايده «اباحه» در كلام شيعه در برابر ايده «حظر» در كلام معتزله مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس اين آموزه كه بيشتر متكلمان شيعه بدان گرايش يافته‌اند، حوزه وسيعي وجود دارد كه حوادث و رويدادها در آن، حوزه خالي از احكام الزامآور قبلي است و رتق و فتق اين امور به عقل تاريخي - تجربي بشر واگذار شده است. در اين حيطه، مصلحت متغير تاريخي - اجتماعي، بدون نسبت دادن آن به يك حكم مصرح و معيّن ثبتشده در شرع، رقمزننده حكم اين حوزه‌هاي زندگي خواهد بود. چنين احكامي هرچند شرعي نيستند، به حكم شرع معتبرند.

n the first view, pragmatism is not compatible with the foundations of Shiite jurisprudence. The expediency resembles the humane secondary reflection towards finding the regulation of various actions in different areas of social, economic, political and cultural life as well as in all the micro and macro domains without relying on the well-known tetrad reasons in Shiite jurisprudence and its derivation relying on the reasons such as approbation, reasoning, blocking and unblocking the means is considered as the properties of jurisprudence of Sunnites. Consequently, the justification of pragmatism in the jurisprudential system of Shi’ah is in need of a different foundational reasoning. The present writing is to facilitate the possibility of expediency taking role in the Shiite political jurisprudence within the domain of social action with its multifaceted dimensions in the new world by referring to the theological issues as one of the basic sciences intended for Shiite jurisprudence. In this regard, it has been attended to the idea of permissibility in the theology of Shi’ah against avoidance in Mu’tazilites’ theology. Based on this instruction that most of the Shiite theologians have tendency towards it, there exists a vast domain in which the events are empty of previous obligatory regulations and handling of these affairs has been assigned to the human’s historical and empirical wisdom. In this domain, the historical, social, variable expediency without its attribution to an explicit and approved regulation, registered in religion will determine the ruling of these domains of life. These very rules are not religious but they are valid according to the command of religion.