بررسي فصاحت مولانا در كليّات شمس تبريزي

علماي علم بلاغت عربي و فارسي شرط عمدۀ بلاغت را فصاحت دانسته‌اند. فصاحت به كلمه، كلام و متكلّم تعلّق دارد. فصاحت متكلّم عادت و ملكۀ نفساني او در برآوردن كلمات و كلام فصيح است و فصاحت كلام نيز در صورتي ميسّر است كه فصاحت كلمه مهيّا باشد. فصاحت كلمه مبرّا بودن آن از چهار عيب است: تنافر حروف، غرابت استعمال، مخالفت قياس و كراهت در سمع. از سوي ديگر طبق نظر فرماليستهاي روس، آشنايي‌زدايي از زبان معيار، موجب ادبي شدن كلام مي‌گردد. يكي از شيوه‌هاي برجسته سازي كلام، هنجارشكني است. امّا نكته اين است كه هنجارشكنيهاي آوايي، دستوري، زماني، سبكي، گويشي و واژگاني، همان مصاديق تنافر حروف، غرابت استعمال، مخالفت قياس و كراهت در سمع در بلاغت عربي و فارسي هستند! بيشتر اين هنجارشكنيها در غزليّات شمس داراي ارزش موسيقايي هستند. اين مقاله علاوه بر بررسي تقابل نظر فرماليستهاي روس با علماي بلاغت، در كليّات شمس، با ارائۀ تحليل آماري مقادير هركدام از هنجارشكنيهاي فوق و ارزش هنري آنها را روشن مي‌سازد.