مَتاعِ پرسپكتيو : زمينة اقتصادي پيدايش پرسپكتيو خطي در نقاشي متأخر صفوي

Perspective as a Commodity: The Economic Context of Linear Perspective Appearance in Late Safavid Painting

از اواسط دورة صفوي با اوج گرفتن مراودات تجاري و فرهنگي ايران با غرب، تحولي اساسي در شيوة نمايش «فضا» در نقاشي ايراني پديدار شد. از اين زمان «پرسپكتيو» به شيوه‌‌هايي گوناگون در نقاشي ايراني به كار بسته شد كه تا دوران معاصر تأثيري عميق بر فضاي نقاشي ايراني داشت. خاستگاه تاريخي اين تكنيك رنسانس اروپايي بود، بنابراين ورود اين تكنيك به نقاشي ايراني مي‌تواند تصويرگر نخستين بارقه‌هاي تأثيرات غربِ مدرن بر نقاشي ايراني باشد. مسئلة اين مقاله «چگونگي پذيرش تكنيك پرسپكتيو خطي در نقاشي متأخر صفوي» است. برخي صاحب‌نظران به وجود زمينه‌اي اقتصادي در انقلاب علمي و فرهنگي رنسانس‌ قايل هستند. از اين منظر پيدايش اين تكنيك در نقاشي نيز وابسته به آغازين مراحلِ رشدِ شيوة توليد سرمايه‌داري است. هدف اين مقاله تفسير شكل ويژة كاربست اين تكنيك در نقاشي متأخر صفوي در پيوند با زمينة اقتصادي آن دوران است. اين تفسير رويكردي «اقتصادي» دارد و بر اساس روش «همتايي‌» انجام شده است. اين روش مبتي تشخصي گونه‌اي شباهت ساختاري ميان صورت‌بنديِ اقتصادي و اشكالِ فرهنگي و هنري است. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه تكنيكِ پرسپكتيو در نقاشي متأخر صفوي به گونه‌اي ناقص و منطقه‌اي اجرا ‌شده است و نقاشان ايراني «خواستي» براي كاربست دقيق و فراگير آن بر فضاي آثارشان نداشتند. در زمينة اقتصادي نيز در همين زمان به‌دنبالِ تمركزگرايي قدرت در حكومت صفوي (مخصوصاً از زمان شاه عباس) و انحصاري‌تر شدن «اقتصاد» شرايط براي به ظهور كارگران آزاد و تجار مستقل به عنوان ملزومات مناسبات توليدي سرمايه‌داري فراهم نشد؛ بنابراين فرهنگ «كمي‌باور» مبتني بر آن شيوة توليد نيز امكان رشد نيافت. علي‌رغم آشنايي و نياز دستگاه حكومت صفوي به كالاهاي تكنولوژيكِ غرب، «شيوة توليد» اين كالاها در اين زمان نتوانست در اقتصاد ايران ريشه بدواند. نتايج اين پژوهش حاكي از آن است كه كاربست تكنيك پرسپكتيو در نقاشي ايراني به صورت ساختاري مشابه نحوة ورود و مصرف اين كالا‌هاي تكنولوژيك است؛ يعني نگاه پرسپكتيوي در نقاشي ايراني نتوانست «دروني» و «فراگير» شود. اگر «پرسپكتيو» در نقاشي رنسانس نمادي از اقتصاد سرمايه‌داري در مرحله‌اي خاص از رشد آن است؛ اين تكنيك در نقاشي ايراني تنها «بازنمايي» آن نماد است. بازنمايي نمادي كه با زمينة اقتصادي خود پيوندي ندارد. در اين زمينه كاربست پرسپكتيو خطي در نقاشي متأخر صفوي را مي‌توان گونه‌اي «بازنمائي مضاعف» تعبير كرد.

From the mid-Safavid era and with the rise of commercial and cultural exchanges between Iran and West, a major transition in mode of displaying "space" in Persian Ppainting had appeared. Therefore, Persian painters in various methods applied the "Linear Perspective" in Persian painting at that time. The historical origins of this technique stemmed from the European Renaissance. Some theorists have considered economic context as the reason for scientific and cultural Revolution of Renaissance. In this respect, the appearance of this technique in painting is also dependent on the initial stages of development of the capitalistic mode of production. The purpose of this paper is to study the application of this technique in the late Safavid painting in relation to the economic context of that period. The findings of this study show that linear perspective have been applied incompletely and regionally in late Safavid paintings and Iranian painters did not conduct a serious determination for accurate and comprehensive application of this technique in their works. Simultaneously, in the economical context, following the centralization of power by Safavid (especially from the reign of Shah Abbas) and the monopolizing of the "economy", the conditions for the emergence of free class of laborers and independent merchants as requirements of production relations of capitalism were not provided. Hence, the materialistic culture based on this method of production was not developed. Despite the familiarity and the needs of Safavids to the technological goods of Modern West, at that time, "the mode of production" of these goods couldn’t progress in economy of Iran. It shows that the application of linear perspective technique in Persian painting is structurally analogous to the mode of entering and use of these technological goods. Similarly, perspective in Persian painting couldn’t be customized. If perspective in Renaissance painting is a symbol of the capitalism economy at certain stages of its growth, this technique in Persian painting is only a "representation" of that symbol; a symbol that will not refer to its economic context.